محمد بن محمد بن نُعمان مشهور به شیخ مُفید(۴۱۳ق) متکلم و فقیه امامیه در قرن‌های چهارم و پنجم قمری. گفته‌اند شیخ مفید با تدوین علم اصول فقه، روشی جدید در اجتهاد فقهی ارائه داد که راه میانه‌ای بود در برابر دو روش عقل‌گرایی افراطی و اکتفاکردن به روایات بدون توجه به عقل.
شیخ صدوق، ابن جنید اسکافی و ابن قولویه ازجمله برجسته‌ترین استادان شیخ مفید هستند. شیخ طوسی، سید مرتضی، سید رضی و نَجّاشی هم از مشهورترین شاگردان اویند. المُقنِعَه در علم فقه، اوائل المقالات در دانش کلام و الاِرشاد در شرح حال‌امامان شیعه معروف‌ترین آثار وی است.
نسب، لقب، ولادت
محمد بن محمد بن نعمان[۱] در ۱۱ ذی‌القعده سال ۳۳۶ق [۲] یا ۳۳۸ق [۳] در عُکبَری نزدیکی بغداد به دنیا آمد.[۴]
پدرش شغل معلمی داشت و بدین جهت شیخ مفید به «ابن المعلم» مشهور بوده است. عکبری و بغدادی نیز دو لقب دیگر او هستند.[۵] درخصوص ملقب‌شدن به مفید هم گفته‌اند: در مناظره‌ای که با علی بن عیسی رُمانی دانشمند معتزلی داشت، توانست استدلالات طرف مقابل را باطل کند؛ پس از آن رُمانی او را «مفید» خواند.[۶]
در منابع تاریخی دو فرزند برای مفید ذکر شده است؛ یکی ابوالقاسم علی و دیگری دختری که اسمش در منابع نیامده و همسر ابویعلی جعفری بوده است.[۷]
تحصیلات
مفید قرآن و علوم مقدماتی را نزد پدر فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل همراه او به بغداد رفت و توانست از محدثان، متکلمان و فقهای برجسته شیعه وسنی بهره ببرد.[۸]
شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، ابن جنید اسکافی (درگذشت۳۸۱ق)، ابن قولویه (درگذشت۳۶۹ق)، ابوغالب زراری (درگذشت۳۶۸ق) و ابوبکر محمّد بن عمر جعابی (درگذشت۳۵۵ق) از مشهورترین استادان شیعی او بوده‌اند.[۹]
شیخ مفید نزد حسین بن علی بصری معروف به جُعَل از اساتید بزرگ معتزله و ابویاسر شاگرد متکلم نامی ابوالجیش مظفر بن محمد خراسانی بلخی علم کلام آموخت. او همچنین به پیشنهاد ابویاسر در مجلس درس علی بن عیسی رمانی دانشمند معروف معتزلی شرکت کرد.[۱۰]
وی از حدود ۴۰ سالگی ریاست شیعیان را در فقه، کلام و حدیث عهده‌دار شد و در دفاع از عقاید شیعه، با علماء دیگر مذاهب مناظره می‌کرد.[۱۱]
ویژگی‌های اخلاقی
گفته‌اند شیخ مفید بسیار صدقه می‌داد، فروتن بود، بسیار نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت و لباس خشن بر تن می‌کرد؛ تا آنجا که وی را «شیخ مشایخ الصوفیه» (استاد استادان صوفیان) خواندند.[۱۲] ابویعلی جعفری داماد وی گزارش کرده است که او شب‌ها کم می‌خوابید و بیشتر وقتش صرف مطالعه و نماز و تلاوت قرآن و یا تدریس می‌شد.[۱۳]
جایگاه علمی
شیخ طوسی در کتاب الفهرست، مفید را فردی تیزفهم و حاضرجواب و پیشتاز در دانش‌های کلام وفقه معرفی کرده است.[۱۴] ابن ندیم از مفید با عبارت رئیس متکلمان شیعه یاد کرده، در علم کلام بر دیگران مقدم دانسته و بی‌همتا توصیف کرده است.[۱۵]
شیخ مفید شاگردان بسیاری پرورش داد که برخی از آنان علماء صاحب‌نام شیعه بوده‌اند. افراد زیر از جمله آنها هستند:[۱۶]
- سید مرتضی(درگذشت۴۳۶ق)
- سید رضی(درگذشت۴۰۶ق)
- شیخ طوسی(درگذشت۴۶۰ق)
- نجاشی(درگذشت۴۵۰ق)
- سلَّار دیلمی(درگذشت۴۶۳ق)
- ابوالفتح کراجکی(درگذشت۴۴۹ق)
- ابویعلی محمّد بن حسن جعفری(درگذشت۴۶۳ق).[۱۷]
روش جدید فقهی
شیخ مفید روشی متفاوت با دوره پیش از خود در فقه شیعه پایه‌گذاری کرد. به گفته سبحانی و گرجی، پیش از شیخ مفید دو روش فقهی رواج داشت: روش نخست به صورت افراطی بر روایات مبتنی بود و در آن درخصوص سند و متن روایات دقت کافی صورت نمی‌گرفت.[۱۸] روش دوم به روایات توجه لازم را نداشت و بیش از حد بر قواعد عقلی تأکید می‌کرد؛ هرچند مانند قیاس با نصوص دینی در تعارض باشند.[۱۹] شیخ مفید راه میانه را برگزید و روش فقهی جدیدی بنا کرد که در آن ابتدا به کمک عقل اصول و قواعدی برای استنباط احکام تدوین می‌شد. سپس به وسیله این اصول، استنباط احکام از متون دینی انجام می‌گرفت.[۲۰] بدین جهت وی را تدوین‌کننده دانش اصول فقه دانشته‌اند.[۲۱]
پس از شیخ مفید، شاگردانش سید مرتضی در کتاب الذریعه الی اصول الشریعه و شیخ طوسی در کتاب العُدَّه فی الاصول، این راه را ادامه دادند.[۲۲]
حضور در مناظرات علمی
در دوره شیخ مفید گفتگوهای علمی بین علماء بزرگ مذاهب مختلف اسلامی در بغداد برگزار می‌شد. بسیاری از این مناظرات در حضور خلفای عباسی صورت می‌گرفت. شیخ مفید در این جلسات حاضر می‌شد و به نقدها نسبت به مذهب شیعه پاسخ می‌داد.[۲۳]
در خانه شیخ مفید نیز مجلس بحثی برپا می‌شد که علماء مذاهب گوناگون اسلامی ازجمله معتزله و زیدیه واسماعیلیه در آن شرکت می‌کردند.[۲۴]
آثار
تألیفات شیخ مفید بر اساس فهرست نجاشی ۱۷۵ کتاب و رساله است. [۲۵] آثار او در چندین رشته علمی قابل دسته‌بندی است. معروف‌ترین اثر شیخ مفید در علم فقه المُقنَعَه، در کلام اوائل المقالات و در شرح حال‌نگاری امامان الاِرشاد است.[۲۶]
مجموعه آثار مکتوب شیخ مفید در مجموعه‌ای چهارده جلدی با عنوان مُصَنَّفات شیخ مفید منتشر شده است. این مجموعه در سال ۱۳۷۱ش، برای برگزاریکنگره جهانی شیخ مفید منتشر شد.
کنگره جهانی هزاره شیخ مفید
کنگره جهانی هزاره شیخ مفید در تاریخ ۲۸ – ۳۰ فروردین ۱۳۷۲ش (۲۴ تا ۲۶شوال ۱۴۱۳ق) در مدرسه عالی تربیتی و قضایی در شهر قم برگزار شد. بزرگان و اندیشمندانی از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در این کنگره حضور یافتند و درباره شخصیت علمی و دینی شیخ مفید مقاله ارائه دادند.[۲۷]
درگذشت
شیخ مفید در جمعه، دوم یا سوم ماه رمضان سال ۴۱۳ق درگذشت.[۲۸] شیخ طوسی، ازدحام مردم از همه مذاهب برای نماز گزاردن و گریستن در مرگ او را بی‌سابقه توصیف کرده است.[۲۹] او چند سالی در خانه‌اش مدفون بود و سپس به سوی مقابر قریش، نزدیک قبر امام جواد(ع) برده شد.[۳۰] مقبره وی اکنون در حرم کاظمین قرار دارد.
پانویس:
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۳۹۹، رقم ۱۰۶۷.
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۲.
- ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص ۱۹۷؛ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۷.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۷؛ شبیری، ناگفته‌هایی از حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۱۱۸.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۸-۹.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۳-۲۴.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۲۶-۲۷.
- طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۸.
- ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۵۰ش، ص۲۲۶ و ص ۲۴۷.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳تا۱۴۴.
- سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵-۲۴۶؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۶؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶
- سبحانی، موسوعه طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ص ۲۴۵؛ گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۵.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۶.
- منتظم، ج۸، ص۱۱؛ به نقل شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ص۲۳-۲۴.
- نجاشی، ۱۴۰۷، ص ۳۹۹-۴۰۲.
- گرجی، تاریخ فقه و فقها، ۱۳۸۵ش، ص۱۴۳-۱۴۴.
- دانشگاه انقلاب، شماره ۹۷، ص۱۸۱-۱۸۲.
- شبیری، گذری بر حیات شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ص۳۹.
- طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۳۹.
- نجاشی، رجال، ۱۴۰۷ق، ص۴۰۳-۴۰۲.
- بانک جامع اطلاعات سینمای ایران (www.sourehcinema.com)
منابع:
- ابن الندیم، محمد بن ابی‌یعقوب اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدد، تهران، بی‌تا، ۱۳۵۰ش.
- ابن‌‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره، وزاره الثقافه و الارشاد القومی، بی‌تا.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق عطا، مصطفی عبدالقادر، نشر دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۴۱۷ق.
- سبحانی، جعفر، موسوعه طبقات الفقهاء، مقدمه (القسم الثانی)، موسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- شبیری، سیدمحمدجواد، «گذری بر حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ش۵۵، ۱۳۷۲ش.
- شبیری، سیدمحمدجواد، «ناگفته‌هایی از حیات شیخ مفید»، در مقالات فارسی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن الحسن، الفهرست، تحقیق جواد القیومی، بی‌جا، مؤسسه نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران، سمت، ۱۳۸۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال نجاشی، تصحیح سیدموسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق.
- ویکی شیعه
ثبت دیدگاه