اربعین حسینی ۲۰ صفر مصادف با چهلمین روز واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) است. مشهور است که اسیران کربلا روز ۲۰ ماه صفر سال ۶۱ق در بازگشت از شام، برای زیارت مدفن امام حسین(ع) به کربلا آمده‌اند. همچنین در این روز جابر بن عبدالله انصاری به زیارت قبر امام حسین آمده است.زیارت اربعین از اعمال خاص این روز است که بنابر روایتی از امام حسن عسکری(ع) از نشانه‌های مؤمن دانسته شده است.
۲۰ صفر در ایران تعطیل رسمی است. شیعیان در این روز عزاداری امام حسین می‌کنند و راهپیمایی اربعین شیعیان به سوی کربلا، به یکی از مهم‌ترین و گسترده‌ترین مراسم عزاداری شیعیان جهان، تبدیل شده و در زمره بزرگترین اجتماعات مذهبی جهان قرار گرفته است. بیشترین زائرانی که در اربعین از دیگر کشورها به عراق می‌روند، از ایران‌اند.
ریشه تاریخی
اربعین به معنای چهلم است، و ۲۰ صفر را که چهل روز بعد از شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا است اربعین حسینی یا روز اربعین می‌نامند.[۱] اهمیت این روز به این دلیل است که طبق نقل‌های تاریخی جابر بن عبدالله انصاری، در این روز به‌عنوان اولین زائر بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شده است.[۲] در برخی منابع، علاوه بر جابر، گفته شده است بازماندگان حادثه کربلا نیز در این روز به کربلا بازگشته و قبر امام حسین(ع) و سایر شهدای کربلا را زیارت کرده‌اند.[۳]
حضور جابر در کربلا
جابر بن عبدالله انصاری که از صحابه پیامبر اسلام(ص) است به عنوان نخستین زائر امام حسین(ع) شناخته می‌شود. او در اولین چهلم شهادت امام حسین(ع)، یعنی ۲۰ صفر سال ۶۱ق، به همراه عطیه عوفی به کربلا آمد و قبر امام حسین(ع) را زیارت کرد.[۴]
بازگشت اسیران کربلا
نوشتار اصلی: اسیران کربلا
برخی معتقدند اسیران کربلا از شام به عراق رفته و در روز اربعین(۴۰ روز بعد از واقعه عاشورا) به کربلا رسیدند و در آنجا جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی‌هاشم را نیز دیده‌اند و از آنجا به مدینه رفته‌اند. این نظریه در لهوف سید ابن طاووس آمده است.[۵]
روزشمار واقعه عاشورا
سال ۶۰ قمری
۱۵ رجب مرگ معاویه
۲۸ رجب خروج امام حسین (ع) از مدینه.
۳ شعبان ورود امام(ع) به مکه.
۱۰ رمضان رسیدن نخستین نامه‌های کوفیان به امام(ع).
۱۲ رمضان رسیدن ۱۵۰ نامه از کوفیان به امام(ع) توسط قیس بن مُسْهِر، عبدالرحمان ارحبی و عُمارَه سَلُولی.
۱۴‌رمضان وصول نامه سران و اهالی کوفه به امام(ع) توسط هانی بن هانی سبیعی و سعید بن عبدالله حنفی.
۱۵ رمضان خروج مسلم از مکه به سوی کوفه.
۵ شوال ورود مسلم بن عقیل به کوفه.
۱۱ ذی‌القعده نامه مسلم‌بن عقیل به امام حسین و دعوت از ایشان برای آمدن به کوفه
۸ ذیحجه خروج امام حسین(ع) از مکه.
۸ ذیحجه قیام مسلم بن عقیل در کوفه.
۹ ذیحجه شهادت مسلم بن عقیل در کوفه.
سال ۶۱ قمری
۱ محرم یاری خواستن امام از عبیدالله بن حر جعفی و عمرو بن قیس در قصر بنی مقاتل
۲ محرم ورود کاروان امام(ع) به کربلا
۳ محرم ورود عمر سعد به کربلا با سپاه چهار هزار نفری.
۶ محرم یاری خواستن حبیب بن مظاهر از بنی اسد برای یاری امام حسین(ع) و ناکامی او در این مأموریت
۷ محرم بستن آب بر روی امام حسین(ع) و یارانش.
۷ محرم پیوستن مسلم بن عوسجه به امام حسین(ع) و یارانش.
۹ محرم ورود شمر بن ذی الجوشن به کربلا.
۹ محرم امان‌نامه شمر به فرزندان ام‌البنین.
۹ محرم اعلام جنگ لشکر عمر سعد به امام(ع) و مهلت خواستن حضرت از عمر سعد.
۱۰ محرم واقعه عاشورا و شهادت امام حسین(ع)، اهل بیت(ع) و یارانش.
۱۱ محرم محرم حرکت اسرا به سوی کوفه
۱۱ محرم دفن شهدا توسط بنی اسد (از اهل غاضریه)
۱۲ محرم دفن شهدا بنابر نقلی دیگر
۱۲ محرم ورود کاروان اسرای کربلا به کوفه.
۱۹ محرم حرکت کاروان اسیران از کوفه به شام.
۱ صفر ورود اهل بیت(ع) و سر مطهّر امام حسین(ع) به شام.
۲۰ صفر اربعین حسینی
۲۰ صفر ورود اهل بیت امام(ع) به کربلا
۲۰ صفر بازگشت اهل بیت امام(ع) از شام به مدینه بنا بر برخی اقوال.
گروهی دیگر معتقدند به دلیل دوری مسافت، اینکه بازماندگان کربلا چهل روز بعد از عاشورا به کربلا بازگشته باشند ممکن نبوده است، زیرا پیمودن مسیر کوفه تا شام و سپس بازگشت به کربلا در مدت زمان ۴۰ روز، برای کاروان اسرای کربلا ممکن نبوده است. محدث نوری[۶] و شیخ عباس قمی[۷] طرفدار این نظریه هستند. علاوه بر این برخی بر این باورند که گزارش معتبری نیز بر اثبات این رویداد در دست نیست.[۸]
گروهی نیز ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای بازماندگان به کربلا در مسیر شام به مدینه، زمان آن را حدود پایان صفر و اوایل ربیع الاول و یا زمانی بعد از آن دانسته‌اند.[نیازمند منبع] برخی دیگر، اربعین سال‌های بعد را زمان این رویداد شمرده‌اند.[۹]
زیارت اربعین
نوشتار اصلی: زیارت اربعین
در حدیثی از امام حسن عسکری(ع) پنج نشانه برای مؤمن شمرده شده است. یکی از این پنج نشانه زیارت اربعین است.[۱۰]
هم چنین زیارت‌نامه‌ای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است.[۱۱] شیخ عباس قمی این زیارت‌نامه را در مفاتیح الجنان در باب سوم بعد از زیارت عاشورا غیر معروفه، با عنوان زیارت اربعین نقل کرده است.[۱۲]
به گفته قاضی طباطبایی زیارت روز اربعین در نزد شیعیان زیارت «مَرَدّ الرَّأس» نیز خوانده می‌شود.[۱۳] مَرَدُ الرأس یعنی بازگرداندن سر، و منظور آن است که در این روز که اسرای اهل بیت به کربلا بازگشتند سر امام حسین(ع) را نیز به کربلا آوردند و دفن کردند.[نیازمند منبع]
راهپیمایی اربعین
نوشتار اصلی: راهپیمایی اربعین
قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء می‌نویسد: حرکت به سوی کربلا در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است و شیعیان حتی در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت مقید بوده‌اند.[۱۴] توصیه به زیارت اربعین باعث شده است که شیعیان به ویژه ساکنان عراق، از نقاط مختلف این کشور به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً به صورت پیاده صورت می‌گیرد یکی از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان شمرده می‌شود. پس از سقوط حزب بعث عراق جمعیت این زائران چند برابر شده است، به طوری که در سال ۱۳۹۳ش پیش‌بینی حدود ۲۰ میلیون زائر شده بود.[۱۵] برخی گزارش‌ها از حضور ۱۵ میلیون شیعه در کربلا برای زیارت اربعین سال ۱۴۳۵ق/۱۳۹۲ش خبر داده‌اند.[۱۶]
این تعداد در سال ۱۳۹۳ حدود ۲۰ میلیون گزارش شده است[۱۷] و در سال ۱۳۹۴ش این تعداد به ۲۷ میلیون نفر رسیده‌است.[۱۸]
آمار وزارت کشور عراق حاکی از آن است که در سال ۱۳۹۲ش دست‌کم یک میلیون و ۳۰۰ هزار زائر خارجی به عراق آمده و در راهپیمایی اربعین شرکت کرده‌اند.[۱۹]
انتفاضه اربعین
نوشتار اصلی: انتفاضه صفر عراق
حزب بعث برگزاری مراسم‌های مذهبی را محدود کرد و همچنین هر نوع برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا ممنوع شد.[۲۰] با این وجود مردم نجف در ۱۵ صفر ۱۳۹۸قمری برابر با ۱۹۷۷میلادی آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدند.[۲۱] کاروان سی‌هزار نفری به سمت کربلاء حرکت کرد. این حرکت از ابتدا با برخورد حکومت مواجه شده و تعدادی شهید شدند. در نهایت در مسیر نجف به کربلا، نیروهای ارتش حمله کرده، هزاران نفر را بازداشت کردند.[۲۲] تعدادی کشته شدند، برخی به اعدام و برخی دیگر به حبس ابد محکوم گردیدند. سید محمد باقر صدر و سید محمد باقر حکیم در این انتفاضه نقش داشتند.[۲۳] امام خمینی نیز این قیام مردمی را تأیید کرد.[۲۴]
پانویس
انوری، فرهنگ سخن، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۳۱۲. محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۷۶ش، ص۴۵
قمی، سفینه البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
قمی، سفینه البحار، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۳۸۳.
ابن طاووس، الملهوف علی قتلی الطفوف، ۱۴۱۴ق، ص۲۲۵.
نوری، لؤلؤ و مرجان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۸-۲۰۹.
قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۲ش، ص۵۲۴-۵۲۵.
نک: سبحانی‌نیا، «تحقیقی درباره اربعین حسینی»؛ رنجبر، «پژوهشی در اربعین حسینی»، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۸-۱۷۲.
شیخ صدوق، الامالی، ص۳۸۵، ح ۲۴۴۸
طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲.
طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳.
قمی، مفاتیح الجنان، باب سوم، زیارت اربعین.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۲.
قاضی طباطبایی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، ۱۳۶۸ش، ص۱-۲.
سایت خبری فردا
سایت خبری فردا
«اجتماع ۲۰ میلیونی در کربلا»، منتشر شده در خبرگزاری ابنا در تاریخ (۲۲/آذر/۱۳۹۳).
«جمعیت زائران کربلا در اربعین حسینی امسال از مرز ۲۷ میلیون نفر گذشت» مندرج در پایگاه خبری سازمان حج و زیارت مورخ (۱۲/آذر/۱۳۹۴)
«تعداد زائر غیرعراقی در اربعین» منتشر شده در سایت فردا مورخ (۲/دی/۱۳۹۲).
المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۵.
الأسدی، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، ۲۰۰۱م، ص۱۰۱.
ویلی،‌ نهضت اسلامی شیعیان عراق،‌ ۱۳۷۳ش، ص۸۱.
المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۶۹.
المؤمن، سنوات الجمر، ۲۰۰۴م، ص۱۷۰.
منابع
ابن طاووس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
ابن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
الأسدی، مختار، موجز تاریخ العراق السیاسی الحدیث، مرکز الشهیدین الصدرین للدراسات و البحوث، ۲۰۰۱م.
المؤمن، علی، سنوات الجمر، بیروت، المرکز الاسلامی المعاصر، ۲۰۰۴م.
انوری، حسن، فرهنگ سخن، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۹۰ش.
رنجبر، محسن، پژوهشی در اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، بهار ۱۳۸۴ش، شماره۵
سبحانی نیا، محمدتقی، تحقیقی درباره اربعین حسینی، مجله تاریخ در آیینه پژوهش، تابستان ۱۳۸۴ش، شماره۶.
طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
فاضل، محمد، تحلیل مبانی تاریخی اربعین حسینی، مجله رواق اندیشه، خرداد و تیر ۱۳۸۰ش، شماره ۱.
قاضی طباطبایی، سید محمد علی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، قم، بنیاد شهید قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، قم، نشر اسوه، ۱۴۱۴ق.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تهران، مطبوعاتی حسینی، ۱۳۷۲ش.
قمی، شیخ عباس، نفس المهموم فی مصیبه سیدنا الحسین المظلوم، قم، المکتبه الحیدریه، ۱۴۲۱ق.
محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، ۱۳۷۶ش.
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
نوری، میرزا حسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشر آفاق، ۱۳۸۸ش.
ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.
ویکی شیعه.