سید علی بن موسی بن جعفر بن طاووس مشهور به سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق)، از عالمان دینی شیعه، صاحب کتاب لُهوف (مقتل امام حسین) و نقیب شیعیان در زمان حکومت مغول بر بغداد. وی را به سبب تقوا، مراقبه فراوان و حالات عرفانی «جمال العارفین» خوانده‌اند.
گرایش ابن طاووس بیش از هر موضوعی به مسائل اخلاقی ومعنوی بوده و بیشتر آثار او نیز در همین موضوع است، از جمله مصباح المتهجد، محاسبه النفس، اقبال الاعمال و کَشفُ المَحَجَّه. تألیفات سید ابن طاووس تأثیر بسیاری بر فرهنگ و اندیشه شیعه گذاشته است. علامه حلی و شیخ یوسف سدیدالدین (پدر علامه حلی) از شاگردان او بودند.
زندگی‌نامه
ابوالقاسم علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن طاووس حلّی ملقب به رضی الدین، از خاندان طاووس بود؛ از این رو به سید ابن طاووس مشهور است.[۱] ابن طاووس پنج شنبه ۱۵ محرم سال ۵۸۹ق در شهر حلّه عراق متولد شد.[۲]
او را ذوالحسبین (کسی که دو نسب شریف دارد) نیز خوانده‌اند؛‌ زیرا جد اعلای او داود بن حسن مثنی، نوه پسری امام حسن(ع) و نوه دختری امام سجاد (ع) است و از سادات حسنی‌حسینی به حساب می‌آید.[۳]
پدرش، موسی بن جعفر، از راویان بزرگ حدیث است که روایات خود را در ورقه‌هایی نوشته بود و بعد از او فرزندش آنها را جمع‌آوری نموده و با نام فرقه الناظر و بهجه الخاطر مما رواه والدی موسی بن جعفر منتشر نمود. مادر او نیز دختر ورام بن ابی فراس، از بزرگان علمای امامیه بود.[۴] همچنین مادر پدرش از نسل شیخ طوسی بوده است و به همین خاطر سید بن طاووس، هنگام اشاره به ابن أبی فراس و نیز شیخ طوسی، آنان را پدربزرگ خود می‌نامد.[۵] برادرش احمد بن طاووس نیز از علمای دوران بود و پس از وفات سید بن طاووس، نقابت شیعیان را بر عهده گرفت.[۶]
ابن طاووس تحصیلات خود را در حله آغاز نمود و پس از چندی از حله به کاظمین هجرت کرد.[۷] او سپس با دختر وزیر ناصر بن مهدی ازدواج نمود و آن گونه که خود می‌گوید به سبب این ازدواج مدتی طولانی در بغداد سکونت گزید.[۸] طبق گزارشی او ۱۵ سال در بغداد اقامت داشته است.[۹] که برخی آن را از حدود سال ۶۲۵ هجری تا سال ۶۴۰ هجری دانسته‌اند.[۱۰]
سید بن طاووس در حدود سال ۶۴۰ به حله بازگشت[۱۱] و فرزند او محمد مصطفی در آنجا به دنیا آمد[۱۲] همچنین سالهایی از عمر خود را نیز در نجف و کربلا سپری نمود.[۱۳] او کتاب فرج المهموم را در سال ۱۳۵۰ در کربلا به اتمام رساند.[۱۴]
ابن طاووس دوشنبه ۵ ذی‌القعده ۶۶۴ق در سن ۷۵ سالگی در حله درگذشت. هرچند خود سید ابن طاووس در کتاب فلاح السائل نوشته است که برای خودش قبری در کنار مرقد امیرالمؤمنین آماده کرده و خودش بر آماده‌سازی قبر نظارت کرده است؛[۱۵] امّا بارگاه و مرقد منسوب به وی در شهر حله قرار دارد.[۱۶]
تحصیلات
کتاب الیقین
کتاب فلاح السائل
کتاب مهج الدعوات
سید ابن طاووس تحصیل را در شهر حله آغاز و از پدر و جد خود، ورام بن ابی فراس علوم مقدماتی را آموخت. پس از دو سال و نیم آموختن فقه، خود را از استاد بی‌نیاز دید.[۱۷] بعدها او مدت زیادی در بغداد زندگی کرد و در آنجا نیز به تحصیل و تدریس پرداخت.[۱۸]
اساتید و شاگردان
برخی از اساتید ابن طاووس عبارتند از:[۱۹]
پدرش موسی بن جعفر
جدش ورام بن ابی فراس حلی
سالم بن محفوظ سوراوی حلی
ابن نما حلی
فخار بن معد موسوی
برخی از شاگردان وی عبارتند از:[۲۰]
سدیدالدین حلی (پدر علامه حلی)
علامه حلی
حسن بن داوود حلی
عبدالکریم بن احمد بن طاووس
علی بن عیسی اربلی
زندگی اجتماعی و سیاسی
ارتباط با خلافت عباسی
رضی الدین ابن طاووس در مدت زمان اقامت در بغداد با ابن علقمی وزیر مشهور عباسیان که شیعه مذهب بود٬ دوستی داشت و مورد احترام و توجه خلیفه المستنصر بالله عباسی نیز قرار داشت چنان که خلیفه خانه‌ای در بغداد به او داد.[۲۱]
در این دوران خلیفه عباسی٬ پیشنهادهایی برای بر عهده گرفتن امور حکومتی به او داد اما ابن طاووس همگی را رد کرد. به گفته خودش در این دوران منصب فتوا، نقابت سادات و حتی وزارت و ندیمی خلیفه را به او پیشنهاد کردند و او نپذیرفت.[۲۲]
ارتباط با مغولان
ابن طاووس در سال ۶۵۲ق و هم‌زمان با لشکرکشی هلاکوخان مغول دوباره به بغداد رفت. این شهر در سال ۶۵۶ق با قتل عام بزرگی به دست مغولان فتح شد. سید بن طاووس از هلاکو امان‌نامه‌ای داشت که ظاهرا آن‎را به درخواست خواجه نصیر الدین طوسی دریافت کرده بود. سید با امان‎نامه هلاکو حدود هزار نفر از مردم عراق را با خود به حله برد و جانشان را نجات داد.[۲۳]
ابن طاووس برخلاف رویه عدم همکاری با خلافت عباسی، راه مدارا و همکاری با حکومت مغولان در پیش گرفت چنان که وقتی هلاکو علمای مسلمان را در بغداد جمع کرد و از آنان پرسید که آیا پادشاه عادل بهتر است یا پادشاه مسلمان جائر، سید بن طاووس پادشاه عادل را بهتر از مسلمان جائر دانست.[۲۴]
نقابت شیعیان
هنگامی که در سال ۶۶۱ هجری هلاکو منصب نقابت سادات را به او پیشنهاد کرد این منصب را پذیرفت هر چند بنابر گزارش برخی منابع این مقام را به اکراه و اجبار پذیرفت٬ او نقابت طالبیان را حدود چهار سال تا پایان عمرش بر عهده داشت.[۲۵]
شهرت به زهد و تقوا
علامه حلّی (درگذشته ۷۲۶ق) سید ابن طاووس را به داشتن کراماتی وصف کرده است.[یادداشت ۱][نیازمند منبع]علامه مجلسی نیز از ابن طاووس با عناوینی مانند: سید نقیب، موثق، زاهد و جمال العارفین یاد کرده است.[نیازمند منبع]محدث قمی با اوصافی مانند: بزرگوار، باتقوا، زاهد، سعادمتند، پیشوای عارفان، چراغ شب‌زنده‌داران، صاحب کرامات، طاووس آل طاووس وی را ستوده است.[۲۶]
تألیفات
نوشتار اصلی: فهرست آثار سید ابن طاووس
ابن طاووس حدود ۵۰ تألیف دارد که بسیاری از آنها در موضوعات دعا و زیارت‌اند.[نیازمند منبع] او کتابخانه‌ای غنی داشته که حدود ۱۵۰۰ کتاب در آن وجود داشته[۲۷] و در تألیف کتاب‌های خویش از آنها استفاده کرده است.[نیازمند منبع] برخی از آثار او چنین‌اند: اللهوف علی قتلی الطفوف (یا الملهوف)، مصباح المتهجد، اقبال الاعمال، کَشفُ المَحَجَّه و محاسبه النفس.
اندیشه
ابن طاووس بیشتر به مسائل معنوی علاقمند بود.[۲۸] به همین خاطر اکثر آثار وی درباره ادعیه و مناجات بوده است.[۲۹] اتان کلبرگ نیز معتقد است علاقه ابن طاووس به مسائل معنوی، باعث نگارش این نوع آثار بوده است.[۳۰]
تقدیرگرایی
برخی از نویسندگان با بررسی آثار ابن طاووس از گرایش او به تقدیرگرایی و‌ اعتقادش به سرنوشت و تقدیر از پیش تعیین شده سخن گفته‌اند. اعتقاد به استخاره و استفاده مکرر از آن در زندگی شخصی خودش، تالیف کتاب نجومی، فراوانی آثار دعایی (دعا از راه‌های تغییر تقدیر است) از جمله شواهد این ادعا است.[۳۱] بر پایه این دیدگاه گزارش‌های تاریخی ابن طاووس نیز رنگی از اندیشه تقدیرگرایی دارد؛ چنان که در کتاب لهوف وی بر اطلاع امام حسین(ع) از زمان و نحوه شهادتش و از پیش معین بودن نتیجه قیام آن حضرت تاکید دارد.[۳۲]
حدیث‌گرایی
گرایش او به نگارش مجموعه‌های حدیثی و از سوی دیگر بی‌اعتنایی او به علم کلام و فقه ریشه‌های جریانی است که بعدها نزد اخباریان به اوج خود رسید.
ابن طاووس کمتر به علم فقه پرداخت و از صدور فتوا پرهیز کرد. خود وی پرهیز از پاسخ‌گویی به سوالات فقهی را به دلیل اختلاف علمای شیعه درباره مسایل فقهی و ترس او از اظهار نظری می‌داند که خطا یا مبتنی بر هوا و هوس باشد. از او تنها دو کتاب فقهی به جا مانده است که به موضوع احکام نماز مربوط است.[۳۳]
ابن طاووس درباره علم کلام نیز نظر مساعدی نداشت و بخصوص به شدت با اندیشه معتزله مخالفت می‌کرد. به گفته ابن طاووس برای رسیدن به معرفت الهی نیازی به دشواری‌های حاصل از علم کلام نیست. او معرفت الهی را نتیجه هدایت و الهام الهی و امری فطری می‌داند و نه حاصل اندیشه عقلی و کلامی.[۳۴]
گرایش به عرفان و دوری از مردم
برخی از نویسندگان بر اساس آنچه در نوشته‌های ابن طاووس آمده او را فردی انزوا طلب معرفی کرده‌اند[۳۵] که بیشتر به زهد و عرفان گرایش داشت و آمیختن با مردم و اجتماع را موجب دوری از خداوند می‌دانست. خود وی در توصیه به فرزندش او را از آمیختن با مردم بر حذر می‌دارد و آن را باعث دوری از خداوند برمی‌شمارد.[۳۶]
اعتقاد ویژه او درباب امر به معروف و نهی از منکر که به نظر او تنها در قلب انسان لازم است، یکی از جنبه‌های اندیشه اوست که نشان دهنده رویکرد انزوا طلبی و زهد گرایی اوست.[نیازمند منبع]
پانویس
قمی، الکنی و الألقاب، ۱۳۸۹ق، ج۱، ص۳۴۱.
کمونه حسینی، مواردالإتحاف، ۱۳۸۸ق، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸.
سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۶۸ش، ص۲۹۴؛ شهیدی گلپایگانی، راهنمای سعادت، ۱۳۸۲ش، ص۱۴.
روضات الجنات، خوانساری، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۲۵.
شهیدی گلپایگانی، راهنمای سعادت، ۱۳۸۲ش، ص۱۴.
عزاوی، موسوعه تاریخ العراق بین إحتلالین، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۳۱۶.
عبدالحمید٬ معجم مورخی الشیعه ، ۱۴۲۴ق، ‌ج۱، ص۶۳۹.
سید بن طاووس، کشف المحجه، مکتب الاعلام الاسلامی، ص۱۶۶.
خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۳۸
عبدالحمید٬ معجم مورخی الشیعه ، ۱۴۲۴ق، ‌ج۱، ص۶۳۹.
نگاه کنید: کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۷.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۸.
رک: کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۸.
سید بن طاووس، فرج المهموم، دارالذخائر٬ ص۲۶۰.
نگاه کنید به: سید بن طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۷۳-۷۴.
موقع الأمانه العامه للمزارات الشیعیه التابع لدیوان الوقف الشیعی؛ موقع الأمانه العامه لمزار السید بن طاووس على الفیس بوک
سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۵.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۳-۲۴.
شاهرودی، آداب سفر در فرهنگ نیایش (ترجمه «الامان من اخطار الاسفار و الازمان»‏)، ۱۳۸۱ش، ص۱۵ و۱۶
آقابزرگ، طبقات اعلام الشّیعه (قرن السّابع)، ۱۹۷۲م، ص۱۱۷.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۲۳ و ۲۵.
سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۶۸ش، ص۱۶۸-۱۶۹.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۳۰.
ابن الطقطقی، الفخری، ۱۴۱۸ق، ص۲۳.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۳۱-۳۲.
قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۵۴۲.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۲.
جعفریان، «ادب دعا در شیعه»، ص۲۱۴.
جعفریان، «ادب دعا در شیعه»، ص۲۱۴.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۴۳.
صادقی کاشانی، تاریخ نگاری ابن طاووس، ۱۳۹۴ش، ص۹۹-۱۰۰.
صادقی کاشانی، تاریخ نگاری ابن طاووس، ۱۳۹۴ش، ص۹۹-۱۰۰.
کلبرگ، کتابخانه ابن طاووس، ۱۳۷۱ش، ص۴۳.
نگاه کنید به: سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۶۸ش، ص۵۲، ۶۰.
صادقی کاشانی، تاریخ نگاری ابن طاووس، ۱۳۹۴ش، ص۲۵.
سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۶۸ش، ص۱۵۷-۱۵۸.
یادداشت‌ها
علامه می‌گوید: رضی‌الدین علی دارای کراماتی بود که برخی از آن‌ها را خودش برایم بیان کرد و پاره‌ای از آن‌ها را پدرم بازگو کرد و من از او شنیدم.
منابع
آقابزرگ، طبقات اعلام الشّیعه (قرن السّابع)، بیروت، دارالکتب العربی، ۱۹۷۲م.
ابن الطقطقی، محمد بن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، ۱۴۱۸ق.
جعفریان، رسول، «ادب دعا در شیعه»، در مجله نامه مفید، شماره پنجم، ۱۳۷۵ش.
خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
سید بن طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم، قم، دارالذخائر.
سید بن طاووس، علی بن موسی، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، بوستان کتاب، ۱۴۰۶ق.
سید بن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمره المهجه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوم
سید بن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه یا فانوس، ترجمه اسد الله مبشری، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.
سید بن طاووس، على بن موسى، آداب سفر در فرهنگ نیایش، تهران، نشر آفاق، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
شهیدی گلپایگانی، سید محمد باقر، راهنمای سعادت (ترجمه کشف المحجه)، تهران، نشر سعدی، ۱۳۸۲ق.
ویکی شیعه