فاطمه معصومه (س) مشهور به کریمه اهل بیت، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع).
حضرت معصومه در ۲۰۱ قمری برای دیدار برادرش امام رضا(ع) در طوس، از مدینه به ایران آمد؛ اما در میانه راه، به علت بیماری درگذشت و در قم به خاک سپرده شد. عالمان شیعه، ویژگی‌های شخصیتی و علمی وی را ستوده و از او روایاتی نیز نقل کرده‌اند.
در برخی روایات، پاداش زیارت او، بهشت دانسته شده است. شیعیان بر مرقد او بارگاهی ساخته‌اند که به حرم حضرت معصومه شناخته می‌شود.
ولادت و نسب
در منابع متقدم، روز ولادت و درگذشت حضرت معصومه (س) نیامده اما برخی از منابع متأخر ولادت او را ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳ق. در مدینه [۱] و وفات ایشان را ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ قمری عنوان کرده‌اند.[۲] شیخ مفید، در بین فرزندان دختر امام کاظم(ع) دو دختر را به نام‌های فاطمه صغری و فاطمه کبری ذکر می‌کند.[۳] ابن جوزی، در شمارش فرزندان امام کاظم(ع) علاوه بر این دو، از فاطمه وُسطی و اُخری نیز نام می‌برد.[۴] نجمه خاتون مادر امام رضا(ع) مادر وی نیز هست.[۵]
خاندان پیامبر (ص)
تاریخ تولد و وفات
رضا استادی معتقد است که قدیمی‌ترین منبعی که تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه را ذکر کرده کتاب نور الآفاق (منتشر شده در ۱۳۳۴ق) نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (م ۱۳۵۵ق) است. استادی با کنار هم گذاشتن مطالب متعددی از این کتاب نتیجه می‌گیرد بسیاری از ادعاهای آن از جمله تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه ساختگی است و از کتاب او به کتابهای دیگر نیز راه یافته است.[۶] چند سال بعد از انتشار مقاله استادی، رسول جعفریان در اعتراض به ثبت شدن این تاریخ تولد و وفات در تقویم‌ها، خلاصه‌ای از تحقیقات استادی را منتشر کرد.[۷] سید ضیاء مرتضوی نیز در مقاله‌ای درباره تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه (س) همین نکته را تاکید می‌کند. او ضمن گزارشی از تلاش‌های بی‌نتیجه برای یافتن تاریخ تولد و وفات حضرت معصومه، منابع مورد استناد جواد شاه عبدالعظیمی را نیز ساختگی و غیرقابل اعتماد معرفی می‌کند.[۸]
آیت الله سید موسی شبیری زنجانی، ضمن ساختگی دانستن تاریخ ولادت و وفات حضرت معصومه، ماجرای جعل آن را نیز نقل کرده است. [۹] نویسنده کتاب ریاحین الشریعه، تاریخ ادعا شده را بی‌اصل می‌داند. او مدعی است با مراجعه به منبع مورد ادعای شاه عبدالعظیمی چیزی در این باره نیافته است. او همچنین نقل می‌کند که این مطلب را با آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در میان گذارده و او نیز تاکید کرده است که این دو تاریخ ساختگی و جعلی است و آیت الله مرعشی شخص جاعل را می‌شناخته و انگیزه او را می‌دانسته است.[۱۰]
اسماء و القاب
کاشی‌کاری معرق متعلق به حرم حضرت معصومه. امام رضا(ع): هر کس او (حضرت معصومه) را با شناخت از جایگاهش زیارت کند، بهشت برای اوست.
از القاب وی می‌توان به معصومه، طاهره، حمیده، بَرَّه (نیکوکار)، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه، مرضیه، سیده، اُخت الرضا اشاره کرد.[۱۱] در زیارتنامهای، از دو لقب صدیقه و سیده نساء العالمین نیز برای او یاد شده است.[۱۲]
معصومه
«معصومه»، مشهورترین نام یا لقب این بانو است. این نام، از روایتی منتسب به امام رضا(ع) اخذ شده است که فرمود: «هر کس معصومه را در قم زیارت کند مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.»[۱۳] همچنین نقل شده که وی خود را معصومه، خواهر امام رضا (ع) معرفی کرده است.[۱۴]
کریمه اهل بیت
حضرت معصومه امروزه به کریمه اهل بیت(ع) شهرت دارد. گفته شده است این نامگذاری مستند به خوابی است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیه الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه (ع)، حضرت معصومه را «کریمه اهل بیت» خوانده و مرعشی را به زیارت قبر ایشان سفارش فرموده است.[۱۵]
ویژگی‌های شخصیتی
در منابع و متون دینی، این گونه نقل شده است که در میان فرزندان فراوانِ موسی بن جعفر (ع) پس از امام رضا (ع) کسی هم‌پای معصومه نیست.[۱۶] همچنین شیخ عباس قمی حضرت معصومه را برترین دختران موسی بن جعفر(ع) دانسته است.[۱۷]
مقام علمی
نقل شده است که روزی عده‌ای از شیعیان وارد مدینه شدند و پرسش‌هایی داشتند که می‌خواستند از محضر امام کاظم(ع) بپرسند و ایشان در سفر بود. از این رو فاطمه معصومه (س) پاسخ آن پرسش‌ها را نوشت و به آنان داد. آنان از مدینه خارج شده و در بیرون شهر امام (ع) را دیدند. هنگامی که امام (ع) پرسش‌های آنان و پاسخ‌های معصومه (س) را مشاهده کرد، سه بار فرمود: «فِداها اَبوها» پدرش به فدایش باد.[۱۸]
از فاطمه معصومه (س)، احادیثی در موضوعاتی همچون حبّ آل محمد (ص)،[۱۹] مقام امیرالمومنین (ع) و شیعیان وی [۲۰] نقل شده است.
مقام شفاعت
بر پایه برخی روایات، حضرت معصومه از مقام شفاعت نزد خداوند برخوردار است و شیعیان با شفاعت او وارد بهشت می‌شوند. از جمله از امام صادق(ع) روایت شده است که:
«در قم، بانویی از نسل من دفن می‌گردد که فاطمه نامیده می‌شود، با شفاعت او همه شیعیانِ ما وارد بهشت می‌شوند.»[۲۱]
همچنین در زیارتنامه حضرت معصومه به جایگاه او نزد خدا اشاره شده و از او درخواست شفاعت شده است.[۲۲]
ازدواج
حضرت معصومه (ع)، هرگز ازدواج نکرد. درباره ازدواج نکردن وی، دلایلی ذکر شده است؛ از جمله:
وجود خفقان و اختناق در زمان خلافت هارون عباسی: خفقان در دوره خلافت هارون چنان شدید دانسته شده که شیعیان حتی جرأت پرسیدن سوالات شرعی خود از امام (ع) را نداشته‌اند؛ چه رسد به آنکه بخواهند با دختر امام موسی کاظم(ع) ازدواج کنند. پژوهشگران معتقدند زندانی شدن امام هفتم نیز موجب کاهش روی آوردن برای خواستگاری از دختران وی شد.[۲۳]
همتا نداشتن: برخی معتقدند کمال علمی و معنوی حضرت معصومه (ع) در حدی بوده که کسی همتای او برای ازدواج نبوده است. در مقابل گفته شده است که ائمه (ع)، هیچ گاه مانع ازدواج دختران خود نمی‌شده و در قول و عمل، مردان مؤمن را همتای زنان مؤمن می‌دانسته‌اند.[۲۴]
وصیت موسی بن جعفر (ع): یعقوبی معتقد است امام هفتم به دختران خود وصیت کرده بود که ازدواج نکنند.[۲۵] پژوهشگران معتقدند اولا این وصیت بر خلاف سنت پیامبر (ص) و ائمه است، و در ثانی، در متن وصیت امام موسی بن جعفر، چنین توصیه‌ای وجود ندارد.[۲۶]
هجرت به ایران و ورود به قم
صاحب کتاب تاریخ قم می‌نویسد در سال ۲۰۰ق مأمون خلیفه عباسی، از امام رضا(ع) خواست که برای ولیعهدی از مدینه به مرو بیاید. پس خواهر ایشان در سال ۲۰۱ق به قصد دیدار برادر راهی مرو شد.[۲۷] گفته شده فاطمه معصومه پس از دریافت نامه برادرش، خود را آماده سفر کرد.[۲۸] حضرت معصومه با کاروانی از بستگان و خویشان راهی ایران شد. کاروان وقتی به ساوه رسید، دچار جنگ سختی با دشمنان اهل بیت شد و همه برادران و برادرزادگان حضرت معصومه به شهادت رسیدند. فاطمه معصومه پس از دیدن جنازه‌های غرق به خونِ عزیزانش به سختی بیمار شد.[۲۹] وی پس از این جریان، به خادم خود گفت او را به قم ببرد.[۳۰]
قول دیگر آن است که چون خبر بیماری حضرت معصومه به آل سعد رسید، تصمیم گرفتند خدمت او بروند و از وی درخواست کنند به قم بیاید. در این میان موسی بن خزرج اشعری یکی از اشعریان قم[۳۱] و از یاران امام رضا(ع) در این کار بر دیگران پیشی گرفت و خدمت فاطمه معصومه رسید، مهار شتر او را گرفت و فاطمه معصومه را وارد قم کرد و به خانه خود برد.[۳۲] در بعضی از منابع متأخر آمده است حضرت معصومه(س) در ۲۳ ربیع‌الاول وارد قم شد.[۳۳] فاطمه معصومه ۱۷ روز در خانه موسی بن خزرج ساکن و به عبادت و راز و نیاز مشغول بود. اکنون این خانه و عبادتگاه در شهر قم، به «سِتّیه» یا «بیت‌النور» مشهور است.[۳۴]
درگذشت
تاریخ وفات حضرت معصومه (س) در منابع متقدم ذکر نشده اما برخی از منابع متأخر وفات او را در ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ قمری در ۲۸ سالگی عنوان کرده‌اند.[۳۵] برخی نیز ۱۲ ربیع‌الثانی را نقل کرده‌اند.[۳۶]
نوشتار اصلی: آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها
شیعیان پیکر او را تشییع کردند و در منطقه‌ای به نام بابلان(حرم کنونی) که متعلق به موسی بن خزرج بود به خاک سپردند. درباره ماجرای دفن حضرت معصومه، کرامات و امور خارق العاده‌ای نیز نقل کرده‌اند.[۳۷] موسی بن خزرج سایبانی از بوریا بر فراز قبر وی قرار داد تا اینکه در سال ۲۵۶ زینب دختر امام جواد (ع) که برای زیارت مزار عمه خود، به قم آمده بود، قبه‌ای بر فراز آن بنا کرد.[۳۸]
فضیلت زیارت
در برخی منابع شیعه، روایاتی در فضیلت زیارت حضرت معصومه آمده است. بر پایه روایاتی که از امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام جواد(ع) نقل شده، بهشت، پاداش کسی است که او را زیارت کند.[۳۹] البته در برخی روایات، پاداش بهشت، برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت(عارفا بحقها) زیارت کند.[۴۰]
امام جواد(ع) فرموده است:
«هرکس قبر عمّه‌ام حضرت معصومه (س) را در قم زیارت کند، اهل بهشت خواهد بود.»[۴۱]
همچنین در ریاحین الشریعه از امام رضا (ع) نقل شده که هر کس معصومه را زیارت کند مرا زیارت کرده است.[۴۲]
زیارتنامه
در برخی از کتب شیعه، زیارتنامهای از امام رضا(ع) برای حضرت معصومه نقل شده است.[۴۳] علامه مجلسی این زیارتنامه را در تحفه الزائر آورده[نیازمند منبع] و در مقدمه آن یادآور شده است که در این کتاب فقط زیارتنامه‌هایی را می‌آورد که سند آنها معتبر باشد.[۴۴]
گفته شده است حضرت زهرا(س) و حضرت معصومه تنها زنانی هستند که زیارتنامه ماثوره (زیارتنامهای که سند آن به معصوم می‌رسد) دارند.[۴۵]
جستار وابسته
آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها
پانویس
نمازی، مستدرک سفینه البحار، ۱۴۱۹ق، ج۸ ، ص۲۶۱.
فیض، انجم فروزان، ص۵۸؛ فیض، گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۸۶.
مفید، الارشاد، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۲۴۴.
ابن جوزی، تذکره الخواص، ص۳۱۵.
طبری، دلائل الامامه، ص۳۰۹.
مجله نور علم شماره ۵۰-۵۱ ص ۲۹۷-۳۰۱
انتقادهای رسول جعفریان درباره دو تاریخ ساختگی
تاریخ ولادت و وفات حضرت فاطمه معصومه (س) «شرحی بر یک سندسازی بی‌پایه»
شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۵۱۶
محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، ج۵، ص۳۱-۳۲
کاتوزیان، انوار المشعشعین، ج۱ ، ص۲۱۱.
خوانساری، زبده التصانیف، ج۶، ص۱۵۹.
مجلسی، زاد المعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۷.
نوری، دارالسلام، ج۲، ص۱۷۰.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت (س)، ۱۳۷۴ش، ص۴۳.
شوشتری، تواریخ النبی و الآل، ۱۳۹۱ق، ص۶۵.
قمی، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۷۸.
مهدی‌پور، کریمه اهل بیت، ۱۳۷۴ش، ص۶۳ -۶۴ به نقل از کشف اللئالی.
بحرالعلوم، العوالم، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۳۵۴.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۵، ص۷۶.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۲۸؛ قمی، سفینه البحار، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۱۲۵.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۷؛ مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)»، ص۱۰۳.
حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)»، ص۱۰۳.
یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص ۴۱۵
حسینی، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه (س)»، ص۱۰۱-۱۰۳.
امینی، الغدیر، ج۱، ص۱۷۰.
داخل بن سید، من لایحضره الخطیب، ج۴، ص۴۶۱
تشید، قیام سادات علوی، ص۱۶۰.
ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۳.
مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۹۰
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۹۰.
حضرت معصومه، فاطمه دوم، ص۱۱۱.
قمی، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۷۹.
فیض، انجم فروزان، ص۵۸؛ فیض، گنجینه آثار قم، ج۱، ص۳۸۶.
مستدرک سفینه البحار، ۱۴۱۹ق، ص۲۵۷.
ناصر الشریعه، تاریخ قم، ۱۳۸۳ش، ص۱۶۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸، ص۲۹۰.
قمی، منتهی الآمال، ج۲، ص۳۷۹.
ر. ک. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵-۲۶۸؛ قمی، سفینه البحار، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۱۲۵.
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۶؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۳۶۸.
ابن قولویه، کامل الزیارات، ص۵۳۶، ح۸۲۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۶۵.
محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۵، ص۳۵.
برای نمونه ر. ک. مجلسی، زادالمعاد، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ۱۴۰۳ق، ص۲۶۶-۲۶۷.
مجلسی، تحفه الزائر، ص۳.
حمیدی،عمه سادات زندگی حضرت معصومه(س)،ص ۴۶
منابع
سبط بن جوزی، تذکره الخواص، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۸ق.
امینی، عبدالحسین،الغدیر، ترجمه: جمعی از نویسندگان، تهران: بنیاد بعثت، بی‌تا.
بحرانی، شیخ عبدالله، عوالم، قم، ۱۴۰۹ق.
شوشتری، محمدتقی، تورایخ النبی و الآل، تهران، ۱۳۹۱ق.
تشید، علی‌اکبر، قیام سادات علوی، تهران، ۱۳۳۱ش.
خوانساری، مولی حیدر، زبده التصانیف، قم، ۱۴۱۵ق.
داخل بن سید، سید حسین، من لایحضره الخطیب، بیروت، ۱۴۱۲ق.
شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، ج۲، موسسه کتاب‌شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۰ش.
شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت: دار المفید، ۱۴۱۴ق.
طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، قم، ۱۴۱۳ق.
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۲۲ق.
قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
کاتوزیان، محمد علی بن حسین، انوار المشعشعین، چاپ سنگی، تهران، بی‌تا.
مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ق.
مجلسی، محمدباقر، زاد المعاد، تصحیح: علاءالدین اعلمی، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق
محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، بی‌تا.
مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهل بیت (س)، قم، نشر حاذق، چاپ ۱، ۱۳۷۴ش.
ناصر الشریعه، محمد حسین، تاریخ قم، بی جا: علامه طباطبایی، ۱۳۸۳ش.
نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینه البحار، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
نوری، میرزا حسین نوری، دارالسلام، قم، بی‌تا.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، نام کتاب: مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق.
یعقوبی، ابن واضح اخباری، تاریخ یعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
ویکی شیعه
ثبت دیدگاه