امام رضا (علیه السلام) هشتمین امام شیعیان‌ و دهمین تن از چهارده معصوم (علیهم السلام) است.
نام مبارکش علی می باشد و به سال ۱۴۸ه.ق در مدینه به دنیا آمد. پدر ارجمندش موسی بن جعفر (علیه السلام) امام هفتم است و مادرش، نجمه- ام البنین.
مشهورترین لقبش رضا است و کنیه‌اش ابوالحسن. [۱]
امام رضا یکی از مصادیق آیه تطهیر
امام رضا (علیه السلام) در شمار کسانی است که خداوند در آیه تطهیر فرموده است آنان را از هر عیب و نقصی پیراسته‌ام.
از این رو، او نیز همانند دیگر امامان (علیه السلام) سرشتی قدسی و منزّه داشت و از رذیلت‌های اخلاقی دور بود.
اخلاقیات امام رضا
مشهور است که برجستگی‌های اخلاقی آن امام همام (علیه السلام) عبارت بوده‌اند از:
← زهد و بندگی
حضرت علی بن موسی (علیه السلام) در بی‌رغبتی به دنیا و بندگی خدا، جهد فراوان داشت. در پیش چشم مردم، آراسته بود و در خلوت، ساده زیست و زاهد. زبان مبارکش همواره به تلاوت قرآن بود و روزه بسیار می‌گرفت و عبادتی فراوان داشت. [۲] [۳] [۴]
← فروتنی
در برابر مردم بسیار فروتن بود. هیچ‌گاه با کسی تندی نکرد و کلام کسی را نبُرید و پایش را هنگام نشستن پیش کسی دراز نکرد یا به دیوار تکیه نداد. [۵] [۶] [۷]
← علم
دانش امام رضا (علیه السلام) را نمی‌توان با کسی از مردمان زمانه‌اش به قیاس نهاد. فضل و برتری علمی‌اش همواره در مناظراتی که با علما و بزرگان دیگر ادیان و فِرَق برگزار می‌شد، آشکار بود و هیچ کس نتوانست‌ نکته‌ای بدو آموزد یا خرده‌ای علمی از او گیرد.
← سخاوت
امام رضا (علیه السلام) همچون پدران پاک خویش در این صفت شهره دوست و دشمن بود. یک بار در روز عرفه همه دارایی خویش را بخشید.
اصحاب با شگفتی تمام پرسیدند، آیا چنین بخششی روا است؟ فرمود: «نه تنها روا است که غنیمت است؛ غنیمتی برای کسب اجر و ثواب و کرامت.» [۸]
← فصاحت و بلاغت
چون امام رضا (علیه السلام) در تشریح و بیان موضوعی لب به سخن می‌گشود، هر شنونده‌ای را به سکوت وا می‌داشت و بر هر کسی اثر می‌نهاد. او نیز همچون پدران پاکش بسیار فصیح و بلیغ بود.
امامت امام رضا
مقام امامت تنها با نصب الهی ثابت می‌شود و دست بندگان از تعیین کسی به عنوان امام کوتاه است. امام رضا (علیه السلام) به نصب الهی به امامت رسیده است و بر این حقیقت احادیثی که از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) و دیگر بزرگان معصوم رسیده‌اند، گواهی می‌دهند.
← مستندات امامت امام رضا
از این احادیث است حدیث مشهور جابر که بنابر آن، پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرموده است، هشتمین خلیفه من و امام مسلمانان، علی بن موسی است. [۹]
همچنین روایاتی فراوان از امام هفتم (علیه السلام) نقل کرده‌اند که امام پس از ایشان، فرزند گرامی‌اش، علی (علیه السلام) است. [۱۰] [۱۱]
افزون بر این، فضیلت‌ها و منقبت‌های بی‌همتای آن امام همام (علیه السلام) بر امامت او گواهی می‌دهند. [۱۲]
← مدت امامت امام رضا
امام رضا (علیه السلام) حدود بیست سال [۱۳] امامت مسلمانان را بر عهده داشت که هفده سال آن را در مدینه و سه سال را در خراسان به سر برد.
خلفای معاصر امام رضا
خلفای عبّاسی معاصر آن امام معصوم (علیه السلام) سه تن بودند:
۱. هارون؛
۲. محمد امین؛
۳. عبداللَّه مأمون.
دوران امام رضا
از عهد امام رضا (علیه السلام)، عصر جدیدی از شکوفایی و بالندگی فرا روی شیعه پدیدار گشت و این به سبب کوشش‌ها و رنج‌های امامان پیشین بود. پدید آمدن پایگاه‌های عظیم مردمیِ شیعه‌گرا از پیامدهای این کوشش‌ها بود. شیعیان به نیرویی رسیده بودند که می‌توانستند حکومت را در دست گیرند. امّا این وضعیت، حاکمان عباسی را به هراس انداخت و به چاره‌جویی واداشت. واگذاری منصب ولایت‌ عهدی به امام رضا (علیه السلام) از چاره‌هایی‌ بود که برای گریز از خطر شیعه یافتند.
بدین سان، می‌توان دوران امامت امام رضا (علیه السلام) را به دو دوره پیش و پس از ولایت‌عهدی تقسیم کرد.
مدت امامت ایشان پیش از پذیرش ولایت عهدی، هفده سال بود که ده سال از این سال‌ها را در عصر هارون، پنج سال را در عصر امین و دو سال را در عهد مأمون و در مدینه سپری کرد.
چون پدر گرامی‌اش به شهادت رسید، در مدینه بود و رسیدگی به امور شیعیان را آغاز کرد. شاگردان پدر را پیرامون خویش گرد آورد و به تعلیم معارف ناب دینی پرداخت. در این سال‌ها شیعیان بهره‌ها از او برگرفتند و هدایت‌ها یافتند و معارف دینی نشو و قوام و دوام پیدا کردند.
شخصیت ممتاز و برجسته امام در مدینه چنان جلوه می‌نمود که سراسر حجاز آن روزگار در همه مسائل مادی و معنوی خویش از او مدد می‌گرفت.
← فعالیت امام رضا در زمان ولایت‌عهدی
یکی از فعّالیت‌های امام (علیه السلام) در این دوران آن بود که به شهرهای متعدّدی سفر کرد و مردم را به دیدار خویش برخوردار ساخت. آن امام همام (علیه السلام)، پیش از سفر، کسانی را به مقصد می‌فرستاد تا مردم را آگاه کنند و مقدمات سفر را آماده سازند. این تدبیر امام موجب می‌گشت که کسان بیش‌تری از وجود امام بهره‌مند شوند و از آن سو نیز حکومت به هراسی بیش‌تر افتد. [۱۴] ولایت‌عهدی امام رضا (علیه السلام) سه سال [۱۵] طول کشید که همه آن در عصر مأمون بود.
← انگیزه مأمون از ولایت‌عهدی امام رضا
مأمون برای فریب مردم و در حقیقت نظارت بیش‌تر بر امام (علیه السلام)، ایشان را به پایتخت خویش آورد و واداشت تا منصب ولایت‌عهدی را بپذیرد. [۱۶] مأمون از این کار چند هدف را پی می‌جست:
الف. راضی ساختن شیعیان؛
ب. فروکش ساختن قیام‌های علویان؛
ج. استوار کردن پایه‌های حکومت خویش از گذر ربط آن به امام رضا (علیه السلام)؛
د. ترساندن و تنبیه عبّاسیان متمرّد؛
ه. لکه‌دار ساختن شخصیت معنوی امام (علیه السلام) به آلودگی‌های حکومت. [۱۷] [۱۸]
← شروط امام رضا برای پذیرفتن ولایت عهدی
هر چند امام رضا (علیه السلام) چاره‌ای جز پذیرفتن ولایت‌عهدی در پیش نداشت، امّا شرط‌هایی برای آن نهاد که مأمون را در رسیدن به اهداف خویش ناکام ساختند. شرطهای امام (علیه السلام) این بود که:
۱. در امر و نهی حکومت دخالت نکند؛
۲. فتوا ندهد؛
۳. قضاوت نکند؛
۴. در عزل و نصب شرکت نجوید؛
۵. امور و سنن دینی را جابه جا نکند. [۱۹]
در نظر تاریخ نگاران، بر نهادن چنین شرطهایی برای حکومت از نپذیرفتن ولایت‌عهدی، ناگوارتر بود؛ زیرا از نامشروع بودن حکومت حکایت می‌کردند و اینکه امام رضا (علیه السلام) به دخالت در چنین حکومتی رغبت نشان نمی‌دهد.
از سوی دیگر امام (علیه السلام) فرصتی یافت تا به وظایف آسمانی خویش با فراغ بال بیش‌تری بپردازد و از جمله، با علما و بزرگان به مناظره بنشیند و حتی شخص مأمون را در مناظره شکست دهد و او را مجبور به اظهار عجز کند. برگزاردن نماز پرشکوه عید فطر به امامت امام رضا (علیه السلام) که مأمون چاره‌ای ندید جز آنکه اقامه نماز را در همان آغاز ممنوع سازد و نماز باران امام (علیه السلام) که به بارش باران انجامید و آتش محبّت ایشان را بیش از پیش در دل مشتاقان شعله‌ور ساخت، از فعّالیت‌های این دوره است.
زمان شهادت امام رضا
مأمون که به دست خود، کار را بر خویش سخت کرده و به اهداف خویش نیز نرسیده بود، تصمیم بر قتل امام رضا (علیه السلام) گرفت و به سال ۲۰۳ه. آن امام همام را در پنجاه و پنج سالگی به شهادت رساند.
مرقد مطهّر امام رضا (علیه السلام) در مشهد مقدس جای دارد. [۲۰] [۲۱]
عناوین مرتبط
امام علی علیه السلام• امام حسن علیه السلام• امام حسین علیه السلام• امام سجاد علیه السلام•امام محمد باقر علیه السلام•امام صادق علیه السلام•امام کاظم علیه السلام• امام علی النقی علیه السلام•امام حسن عسکری علیه السلام• امام مهدی علیه السلام
پانویس
۱. ↑ مصنفات، شیخ مفید، ج۱۱، ص۲۴۷، تحقیق حسین استاد ولى و على اکبر غفارى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، چاپ اول، ۱۴۱۳ ه. ق.
۲. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۸.
۳. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۲.
۴. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۲.
۵. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۷.
۶. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۷.
۷. ↑ عیون اخبار الرّضا، صدوق، ج۱، ص۱۹۷.
۸. ↑ مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج۳، ص۴۷۰.
۹. ↑ کمال الدّین و تمام النّعمه، صدوق، ج۱، ص۲۵۳.
۱۰. ↑ اعلام الورى باعلام الهدى، طبرسی، ص۳۰۳-۳۰۹، تصحیح و تعلیق على اکبر غفارى، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۹ ه. ق.
۱۱. ↑ حضرت رضا (ع)، ص۵۰-۴۷، تهران، انتشارات مفید، ۱۳۵۵ ه. ش.
۱۲. ↑ الاتحاف بحب الاشراف، ص۱۵۵و۱۵۶.
۱۳. ↑ الاتحاف بحب الاشراف، ص۲۰۳- ۱۸۳.
۱۴. ↑ پیشوایان، ص۲۲۸.
۱۵. ↑ پیشوایان، ص۲۰۳-۲۰۱.
۱۶. ↑ مقاتل الطّالبیین، اصفهانی، ابوالفرج، ص۴۵۵.
۱۷. ↑ شیعه در اسلام، ص۲۱۲،‌ قم، دفتر انتشارات اسلامى، ۱۳۶۲ ه. ش.
۱۸. ↑ تحلیلی از زندگانی امام رضا، ص۹۸-۱۰۰.
۱۹. ↑ کشف الغمّه، اربلی، ابن ابی الفتح، ج۳، ص۶۹.
۲۰. ↑ تاریخ التمدن الاسلامی، ج۴، ص۱۶۹.
۲۱. ↑ امام رضا، ص۴۰۲.
منبع
پژوهشکده تحقیقات اسلامی، کتاب فرهنگ شیعه، ص۱۱۵-۱۱۸