این نوشتار درصدد تبیین فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در آیات قرآن است که رسول الله (صلی الله علیه و آله) در روز عید غدیر خم در خطبۀ غدیر برای مردم خواندند و به تفسیر آن پرداختند.
آیات موجود در خطبۀ غدیر محورهای مختلفی دارد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مجموعۀ این بیانات را برای اثبات جانشینی و امامت حضرت امیرالمومنین علی (علیه السّلام) برای مردم غیر معاند کافی دانستند.
هر چند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فضایل بی انتهای حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را بیش از گنجایش این خطبه می دانستند و در انتهای خطبه فرمودند فضایل حضرت علی بن ابی طالب(علیه السّلام) تنها به این آیات قرآن محدود نمی شود که مطرح شد همچنان آیاتی در فضایل او ناگفته باقی مانده است.
رسول الله (صلی الله علیه و آله) آیاتی را در فضایل مولی الموحدین (علیه السّلام) انتخاب فرمودند که هم مشتمل بر دستور خداوندی مبنی بر ابلاغ امامت و جانشینی به ایشان بود و هم شایستگی امیرالمومنین (علیه السّلام) را برای این منصب اثبات می کرد.
در این مجال سعی شده است با مراجعه به منابع تفسیری، به احادیثی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السّلام) در شأن نزول آیات مربوط به فضایل حضرت امیرالمومنین(علیه السّلام) و تفسیر آیات مشتمل بر فضایل ایشان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در هنگام نزول آیات برای اصحاب تبیین می کردند؛ تصریح شود.
«خطبه غدیر شامل صد آیه از قرآن است که در بیست و سه سال رسالت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بر ایشان نازل گشته است. شأن نزول و تفسیر آیاتی که دربارۀ فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) است به طور صریح توسط رسول خدا (صلی الله علیه و آله) برای مردم شرح شد تا حجت بر حاضران و کسانی که این خبر به آنها می رسد، تمام شود و این مسئولیت بر عهدۀ حاضران قرار گرفت که این پیام مهم و سرنوشت ساز را به دیگر مسلمانان برسانند.»(۱)
آیات موجود درخطبه غدیر بر چند محور استوار است:
1. آیاتی در حمد و ثنای الهی
2.آیاتی دربارۀ لزوم ابلاغ امامت و جانشینی مولای متقیان علی بن ابیطالب (ع) است.
3. آیاتی در فضایل و مناقبت حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب (ع)
4.آیاتی در وصف منافقین و کارشکنی آنان
5.آیاتی مربوط به قطعی بودن عذاب الهی برای معاندان و کافران
6. آیاتی با این مضمون که اگر همۀ روی زمین کافر شوند، ضرری به خداوند نمیرسد.
7. آیاتی که به پیمانهای پیامبر در زمانهای مختلف رسالت با مسلمانان اشاره دارد.(۲)
در این مجال به ترتیب از ابتدای خطبه غدیر به بررسی آیاتی که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در فضیلت حضرت امام علی (علیه السّلام) در خطبه غدیر ایراد فرمودند تا امامت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را ابلاغ و شایستگی ایشان را برای این منصب اثبات فرمایند؛ می پردازیم:
«مَعاشِرَالنّاسِ، ما قَصَّرْتُ فی تَبْلیغِ ما أَنْزَلَ الله تَعالی إِلَی، وَ أَنَا أُبَیِّنُ لَکُمْ سَبَبَ هذِهِ الْآیَهِ: إِنَّ جَبْرئیلَ هَبَطَ إِلَی مِراراً ثَلاثاً یَأْمُرُنی عَنِ السَّلامِ رَبّی وَ هُوالسَّلامُ أَنْ أَقُومَ فی هذَا الْمَشْهَدِ فَأُعْلِمَ کُلَّ أَبْیَضَ وَأَسْوَدَ: «أَنَّ عَلِی بْنَ أَبی طالِبٍ أَخی وَ وَصِیّی وَ خَلیفَتی عَلی أُمَّتی وَالْإِمامُ مِنْ بَعْدی، الَّذی مَحَلُّهُ مِنّی مَحَلُّ هارُونَ مِنْ مُوسی إِلاَّ أَنَّهُ لانَبِی بَعْدی وَهُوَ وَلِیُّکُمْ بَعْدَ الله وَ رَسُولِهِ»(۳)
«ای مردم، آنچه بر من فرود آمده است در تبلیغ آن کوتاهی نکرده ام و حال برایتان سبب نزول آیه را بیان می کنم: همانا جبرئیل سه مرتبه بر من نازل شد و از سوی خداوند سلام پروردگارم که تنها او سلام است فرمانی آورد که در این اجتماع به پا خیزم و به هر سفید و سیاهی اعلام کنم: که «علی بن ابی طالب برادر، وصی و جانشین من در میان امّت و امام پس از من است. جایگاه او نسبت به من بسان هارون نسبت به موسی است، جز این که پیامبری پس از من نخواهد بود و او صاحب اختیارتان پس از خدا و رسولش است.»
یۀ ۵۵ سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
«وَقَدْ أَنْزَلَ الله تَبارَکَ وَ تَعالی عَلیَّ بِذلِکَ آیَهً مِنْ کِتابِهِ هِی: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ» وَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ الَّذی أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَی الزَّکاهَ وَ هُوَ راکِعٌ یُریدُ الله عَزَّوَجَلَّ فی کُلِّ حالٍ.
و پروردگارم آیه ای بر من نازل فرموده است که: «همانا ولی و صاحب اختیار شما، خدا و پیامبرش و کسانی هستند که ایمان آورده و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند. (سوره مبارکه مائده، آیه ۵۵)» و علی بن ابی طالب است که نماز را به پا داشته و در حال رکوع زکات داده و پیوسته خداوند عزّ و جلّ را قصد می کند.»
آیۀ ۵۵ سورۀ مبارکۀ مائده
«إِنَّما وَلِیُّکُمُ الله وَ رَسُولُهُ وَالَّذینَ آمَنُواالَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاهَ وَیُؤْتونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ»
رسول الله (صلی الله علیه و آله) آیۀ ۵۵ سورۀ مبارکۀ مائده را به طور کامل در خطبه غدیر ذکر کرده اند. در این باره تفاسیر شیعه اتفاق نظر دارند که این آیه دربارۀ حضرت علی (علیه السّلام) نازل شده است و بر اساس این آیه ولایت و سرپرستی مسلمانان بی قید و شرط به حضرت علی (علیه السّلام) تفویض شده است.
در جلد دوم تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن دربارۀ این آیه چنین آمده است:
الطبرسی قیل هم أمیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و أصحابه حین قاتل من قاتله من الناکثین و القاسطین و المارقین قال و روی ذلک عن عمار و حذیفه و ابن عباس. ثم قال و هو المروی عن أبی جعفر و أبی عبد الله (علیهما السلام) الحسن بن محمد الهاشمی قال حدثنی أبی عن أحمد بن عیسى قال حدثنی جعفر بن محمد عن أبیه عن جده (علیه السلام) فی قوله عز و جل: یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها قال: «لما نزلت إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ اجتمع نفر من أصحاب رسول الله (صلى الله علیه و آله) فی مسجد المدینه فقال بعضهم لبعض: ما تقولون فی هذه الآیه؟ فقال بعضهم: إن کفرنا بهذه الآیه نکفر بسائرها و إن آمنا فهذا ذل حین یسلط علینا ابن أبی طالب.
فقالوا: قد علمنا أن محمدا صادق فیما یقول و لکن نتولاه و لن نطیع علیا فیما أمرنا قال فنزلت هذه الآیه: یَعْرِفُونَ نِعْمَتَ اللَّهِ ثُمَّ یُنْکِرُونَها یعنی یعرفون ولایه علی بن أبی طالب (علیه السلام)، و أکثرهم الکافرون بالولایه.» (۴)
کلینی از حسین بن محمد از معلّی بن محمد از احمد بن محمد از حسن بن محمد هاشمی از پدرش از احمد بن عیسی از حضرت امام صادق (علیه السلام) از پدرش از جدّش (علیه السلام) نقل کرده است که درباره آیه «نعمت خدا را می شناسند اما آن را انکار می کنند.» فرمود: وقتی آیه ولایت: «ولیّ شما تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می دهند.» نازل شد، گروهی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مسجد مدینه جمع شدند و به یکدیگر گفتند: درباره این آیه چه می اندیشید؟ گفتند: اگر این آیه را انکار کنیم، به کل قرآن کافر می شویم و اگر به آن ایمان بیاوریم و آن را بپذیریم، باید آن هنگام که علی بن ابی طالب (علیه السلام) بر ما مسلّط شد از او اطاعت کنیم. می دانیم که محمد (صلی الله علیه و آله) هر چه می گوید راست و حقیقت است. ما از او اطاعت می کنیم، اما امر او درباره علی (علیه السلام) را نمی پذیریم. سپس این آیه نازل شد «نعمت خدا را می شناسند» منظور ولایت علی بن ابی طالب (علیه السلام) است «و بیشتر آنان کافر شدند.» یعنی ولایت را انکار می کنند.
آیۀ ۱۲ سورۀ مبارکۀ یس در این فراز از خطبه غدیر
«مَعاشِرَالنّاسِ فضِّلُوهُ. مامِنْ عِلْمٍ إِلاَّ وَقَدْ أَحْصاهُ الله فِیَّ وَ کُلُّ عِلْمٍ عُلِّمْتُ فَقَدْ أَحْصَیْتُهُ فی إِمامِ الْمُتَّقینَ و َما مِنْ عِلْمٍ إِلاّ وَ قَدْ عَلَّمْتُهُ عَلِیّاً وَ هُوَ الْإِمامُ الْمُبینُ الَّذی ذکَرَهُ الله فی سُورَهِ یس«وَ کُلَّ شَیءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ»
ای مردم، او را برتر بدانید. چرا که هیچ علمی نیست مگر آن که خداوند آن را در من جمع کرده است و هر علمی را که آموخته ام در پیشوای پرهیزکاران جمع نمودم و هیچ علمی نیست مگر آنکه به علی آموخته ام. او «امام مبین» است که خداوند در سورۀ یاسین ذکر کرده است: و هر چیزی را در امام مبین جمع کردیم.»
آیۀ ۱۲ سورۀ مبارکۀ یس
«إِنَّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتى وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فی إِمامٍ مُبینٍ»
قسمتی از آیه ۱۲ سوره مبارکه یس که مربوط به علم امام می باشد، در خطبه غدیر آمده است. رسول الله (صلی الله علیه و آله) در خطبه تاکید می کند که علم امامت نزد علی بن ابیطالب (علیه السّلام) است. درباره این آیه در معانی الاخبار چنین آمده است:
حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الصَّقْرِ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا عِیسَى بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ سَلَّامٍ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الْوَاحِدِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَارِثُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ بْنِ صَدَقَهَ عَنْ أَبِی الْجَارُودِ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ (ع) قَالَ: لَمَّا أُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَهُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) «وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» قَامَ أَبُوبَکْرٍ وَ عُمَرُ مِنْ مَجْلِسِهِمَا فَقَالا یَا رَسُولَ اللَّهِ هُوَ التَّوْرَاهُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْإِنْجِیلُ قَالَ لَا قَالا فَهُوَ الْقُرْآنُ قَالَ لَا قَالَ فَأَقْبَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٌّ (ع) فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هُوَ هَذَا إِنَّهُ الْإِمَامُ الَّذِی أَحْصَى اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى فِیهِ عِلْمَ کُلِّ شَیْءٍ.(۵)
احمد بن محمد بن الصقر الصائغ با اسنادی از ابوجارود از ابوجعفر نقل شده است که حضرت امام باقر (علیه السّلام) از پدرش از قول جدش (علیهم السّلام) فرمودند: «هنگامى که این آیه «وَ کُلَّ شَیْءٍ أَحْصَیْناهُ فِی إِمامٍ مُبِینٍ» نازل شد، ابو بکر و عمر برخاستند و عرض کردند: اى پیامبر، آیا منظور از آن تورات است؟ پیامبر فرمود: خیر، عرض کردند انجیل است؟ فرمود: خیر، عرض کردند: منظور قرآن است؟ فرمود: خیر، در این حال امیرالمومنین على (علیه السّلام) به سوى پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمد، هنگامى که چشم رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر او افتاد فرمود: «هو هذا انه الامام الذى احصى اللَّه تبارک و تعالى فیه علم کل شىء: امام مبین این مرد است. او است امامى که خداوند متعال علم همه چیز را در او احصاء فرموده است.» (۶)
در تفسیر على بن ابراهیم از ابن عباس از خود امیرالمومنین على (علیه السّلام) نیز نقل شده است که فرمودند: ذکر ابن عباس عن أمیر المؤمنین (صلوات الله علیه) أنه قال: «انا و الله الامام المبین أبین الحق من الباطل ورثته من رسول الله صلى الله علیه و آله.»
«به خدا سوگند من امام مبین هستم که حق را از باطل آشکار مى سازم، این علم را از رسول خدا به ارث برده و آموخته ام.»(۷)
اشاره به مضامین آیۀ ۵۴ سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
«مَعاشِرَالنَّاسِ لاتَضِلُّوا عَنْهُ وَ لاتَنْفِرُوا مِنْهُ وَ لاتَسْتَنْکِفُوا عَنْ وِلایَتِهِ فَهُوَ الَّذی یَهدی إِلَی الْحَقِّ وَ یَعْمَلُ بِهِ وَ یُزْهِقُ الْباطِلَ وَ یَنْهی عَنْهُ وَ لاتَأْخُذُهُ فِی الله لَوْمَهُ لائِمٍ. أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِالله وَ رَسُولِهِ لَمْ یَسْبِقْهُ إِلَی الْایمانِ بی أَحَدٌ و َالَّذی فدی رَسُولَ الله بِنَفْسِهِ وَ الَّذی کانَ مَعَ رَسُولِ الله وَ لاأَحَدَ یَعْبُدُ الله مَعَ رَسُولِهِ مِنَ الرِّجالِ غَیْرُهُ.
أَوَّلُ النّاسِ صَلاهً وَ أَوَّلُ مَنْ عَبَدَالله مَعی. أَمَرْتُهُ عَنِ الله أَنْ یَنامَ فی مَضْجَعی فَفَعَلَ فادِیاً لی بِنَفْسِهِ.
ای مردم از علی به سوی دیگر گمراه نشوید و از او روی برنگردانید و از ولایت او سرباز نزنید و اوست که به حق هدایت نموده و بدان عمل نماید. او باطل را نابود کند و از آن بازدارد. در راه خدا نکوهش نکوهشگران او را از کار باز ندارد. او نخستین مؤمن به خدا و رسول اوست و کسی در ایمان به او سبقت نجسته است و هم او جان خود را فدای رسول الله نموده و با او همراه بوده است تنها اوست که همراه رسول خدا عبادت خداوند می کرد و جز او کسی چنین نبود.
اولین نمازگزار و پرستش کننده خدا به همراه من است. از سوی خداوند به او فرمان دادم تا در بستر من بیارامد و او نیز فرمان برد و پذیرفت که جان خود را فدای من کند.
آیۀ ۵۴ سورۀ مبارکۀ مائده
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ »
رسول الله (صلی الله علیه و آله) قسمتی از آیۀ ۵۴ سورۀ مبارکۀ مائده را در خطبه ذکر کرده اند «از ائمه هدى (علیهم السّلام) روایت شده است که این آیه در شأن حضرت امیر المؤمنین (علیه السّلام) نازل شده که با اهل بصره قتال نمود و ثعلبى از اعاظم مفسران عامه در تفسیر خود گفته است: این آیه در شأن على بن ابى طالب (علیه السّلام) نزول یافته است.(۸) و مؤید این است که آیه متضمن صفاتى است که اطلاق بر غیر آن حضرت و اهل بیت اطهار او سزاوار نیست.»(۹)
آیۀ ۵۶ سورۀ مبارکۀ زمر در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَ النَّاسِ، إِنَّهُ جَنْبُ الله الَّذی ذَکَرَ فی کِتابِهِ العَزیزِ فَقالَ تعالی مُخْبِراً عَمَّنْ یُخالِفُهُ «أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ الله»
ای مردم، همانا علی همجوار و همسایه خداوند است که در کتاب عزیزش ذکر کرده و دربارۀ ستیزندگان با او فرموده است: «ای دریغا بر آنچه دربارۀ جنب خداوند تفریط و کوتاهی کردم.»
آیۀ ۵۶ سورۀ مبارکۀ زمر
«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فی جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرینَ»
آیه به صورت کامل در خطبه آمده است. در البرهان فی تفسیر القرآن، روایاتی در شرح این آیه آمده است:
محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیى عن محمد بن الحسین عن محمد بن إسماعیل بن بزیع عن عمه حمزه بن بزیع عن علی بن سوید عن أبی الحسن موسى بن جعفر (علیه السلام) فی قول الله عز و جل: أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ، قال: «جنب الله أمیرالمؤمنین (علیه السلام) و کذلک ما کان بعده من الأوصیاء بالمکان الرفیع إلى أن ینتهی الأمر إلى آخرهم»(۱۰)
محمد بن یعقوب با اسنادی از علی بن سوید نقل می کند که حضرت امام موسی بن جعفر (علیه السّلام) از قول خدای عزّ و جلّ فرمودند: «ای دریغا بر آنچه دربارۀ جنب خداوند تفریط و کوتاهی کردم.» فرمودند:«جنب الله امیرالمومنین (علیه السّلام) و همچنین برای اوصیای بعد از ایشان در منزلت والا باشد تا امر الهی به آخر برسد.»
محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیى عن محمد بن الحسین عن أحمد بن محمد بن أبی نصر عن حسان الجمال قال حدثنی هاشم بن أبی عمار الجنبی قال سمعت أمیر المؤمنین (علیه السلام) یقول: «أنا عین الله [و أنا ید الله] و أنا جنب الله و أنا باب الله.»(۱۱)
محمد بن یعقوب با اسنادی از هاشم بن ابوعمار جنبی نقل می کند که گفت: از حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) شنیدم که فرمودند: «من چشم و دست خدا و در قرب و جوار الهی و باب درگاه الهی هستم.»
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حدیثی در این باره فرمودند:
فِی حَدِیثِ النَّبِیِّ (ص) لِأَبِی ذَرٍّ: یَا أَبَا ذَرٍّ یُؤْتَى بِجَاحِدِ حَقِّ عَلِیٍّ وَ وَلَایَتِهِ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَصَمَّ وَ أَعْمَى وَ أَبْکَمَ یَتَکَبْکَبُ فِی ظُلُمَاتِ یَوْمِ الْقِیَامَهِ یُنَادِی مُنَادٍ «یا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ و ألقی [یلقى] فی عنقه طوق من نار [النار]…»(۱۲)
در حدیث پیامبر (صلی الله علیه و آله) به اباذر: ای اباذر، روز قیامت کسی را که از روی علم، حقِّ علی و ولایتش را انکار کرده است؛ می آورند در حالی که کر و لال و کور است و در تاریکیهای قیامت با صورت به زمین می خورد و می غلتد، منادی (از جانب او) صدا می زند: افسوس بر من که در اطاعت فرمان خدا (درباره ولایت علی علیه السّلام) کوتاهی کردم و طوقی از آتش به گردنش انداخته می شود.
آیۀ ۷ سورۀ مبارکۀ آل عمران در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، تَدَبَّرُوا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آیاتِهِ وَانْظُرُوا إِلی مُحْکَماتِهِ وَلاتَتَّبِعوا مُتَشابِهَهُ، فَوَالله لَنْ یُبَیِّنَ لَکُمْ زواجِرَهُ وَلَنْ یُوضِحَ لَکُمْ تَفْسیرَهُ إِلاَّ الَّذی أَنَا آخِذٌ بِیَدِهِ وَمُصْعِدُهُ إِلی وَشائلٌ بِعَضُدِهِ (وَ رافِعُهُ بِیَدَی) وَ مُعْلِمُکُمْ: أَنَّ مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِی مَوْلاهُ، وَ هُوَ عَلِی بْنُ أَبی طالِبٍ أَخی وَ وَصِیّی وَ مُوالاتُهُ مِنَ الله عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَها عَلَی. اشاره به «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآن» «هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْباب»
ای مردم، در قرآن اندیشه کنید و ژرفی آیات آن را دریابید و بر محکماتش نظر کنید و از متشابهاتش پیروی ننمایید. پس به خدا سوگند که باطنها و تفسیر آن را آشکار نمی کند مگر همین که دست و بازوی او را گرفته و بالا آورده ام و اعلام می دارم هر آن که من سرپرست اویم، این علی سرپرست اوست و او علی بن ابی طالب است؛ برادر و وصی من که سرپرستی و ولایت او حکمی است از سوی خدا که بر من فرستاده شده است.
رسول الله (ص) در این عبارت به دو آیه از آیات قرآن اشاره می فرمایند:
آیۀ ۸۲ سورۀ مبارکۀ نساء
«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیراً »
پیامبر در خطبۀ غدیر قسمتی از این آیه را آورده اند. مردم را به اندیشه در مفاهیم قرآن فرا می خوانند. زیرا اگر مردم در این آیه و آیات دیگر قرآن تدبر کنند و عناد نورزند با آیاتی که در فضیلت حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در قرآن آمده است، ولایت علی بن ابیطالب(علیه السّلام) مشهود است.
حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بلافاصله به آیه ای از قرآن اشاره می کند که در وصف راسخان در علم است.
آیۀ ۷ سورۀ مبارکۀ آل عمران
«هُوَ الَّذی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذینَ فی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَهِ وَ ابْتِغاءَ تَأْویلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْویلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ.»
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) این آیه را به طور کامل در خطبه ذکر می فرمایند چون پیام مهمی دارد. سخن از راسخان در علم است که از ایمان محکم برخوردار هستند و علم تاویل آیات متشابه قرآن را خدا به ایشان عطا کرده است. مشخص می شود مردم همواره به رهبری و سرپرستی احتیاج دارند اما آیه تصریح می کند که جز مردم خردمند کسی پند نمیگیرد. تفسیر نور الثقلین دربارۀ این آیه به حدیثی از اصول کافی استناد کرده است.
الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أُورَمَهَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: «الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّهُ مِنْ بَعْدِهِ(ع). (۱۳)
حسین بن محمد با اسنادی از عبدالرحمن بن کثیر نقل می کند که حضرت امام صادق (علیه السّلام) فرمودند: راسخون در علم حضرت امیر المؤمنین و امامان پس از وى (علیهم السلام) می باشند.
اشاره به مضمون آیۀ ۶ سورۀ مبارکۀ احزاب در این فراز از خطبه غدیر
ثم قال: «ایها النَّاسُ، مَنْ اَوْلی بِکُمْ مِنْ اَنْفُسِکُمْ؟ قالوا: الله و رَسُولُهُ. فَقالَ: اَلا من کُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلی مَوْلاهُ، اللهمَّ والِ مَنْ والاهُ و عادِ مَنْ عاداهُ وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ و اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ.
سپس فرمود: ای مردم، کیست سزاوارتر از شما به شما؟ گفتند خداوند و پیامبر او. سپس فرمود آگاه باشید آن که من صاحب اختیار اویم، پس این علی صاحب اختیار اوست. خداوندا دوست بدار آن را که سرپرستی او را بپذیرد و دشمن بدار هر آن که او را دشمن دارد و یار او را یاری کن و تنها گذار آن را که او را تنها بگذارد.
سورۀ احزاب آیۀ ۶
«النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُهاجِرینَ إِلاَّ أَنْ تَفْعَلُوا إِلى أَوْلِیائِکُمْ مَعْرُوفاً کانَ ذلِکَ فِی الْکِتابِ مَسْطُوراً»
رسول خدا با آوردن قسمتی از این آیه در فرمایشات خود برای مردم تبیین می کند که حضرتش «اولی به انفس» است.«به این معنی که حق ولایت پیامبر (ص) و اعمال تصرف از ناحیۀ آن بزرگوار در کلیّۀ امور مردم مقدم بر حق مردم می باشد و پس از گرفتن این اقرار جملات چون «فمن کنت مولاه» «فمن کنت ولیُّهُ فَعلیٌّ ولیُّهُ» و «فمن کنت أمیرُه فَعلیٌّ أمیرُه» متفرع بر اخذ اقرار نمودند.»(۱۴)
آیۀ ۳ سورۀ مبارکۀ مائده در این فراز از خطبه غدیر
اللهمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَ الْآیَهَ فی عَلِی وَلِیِّکَ عِنْدَ تَبْیینِ ذالِکَ وَنَصْبِکَ إِیّاهُ لِهذَا الْیَوْمِ : «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً»، «وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَالْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرینَ» اللهمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی قَدْ بَلَّغْتُ.
پروردگارا، تو خود در هنگام روشن شدن مطلب و منصوب نمودن علی در این روز این آیه را دربارۀ او نازل فرمودی که: «امروز دین شما را به کمال، و نعمت خود را بر شما به اتمام رساندم، و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم.» و فرمودی «دین نزد خدا اسلام است.» و فرمودی «هر کس دینی غیر از اسلام انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد، او در آخرت از زیانکاران خواهد بود.» خداوندا، تو را گواه می گیرم که پیام تو را به مردمان رساندم.
در این فراز از خطبه رسول الله به دو آیه مهم و کلیدی اشاره می فرمایند:
آیۀ ۳ سورۀ مبارکۀ مائده
«…الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فی مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ»
قسمتی از این آیه در خطبه غدیر ذکر شده است. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی» در تفسیر نمونه ذیل این آیه چنین آورده که در پاره اى از روایات آمده است که بعضى از یهود و نصارى با شنیدن این آیه گفتند اگر چنین آیه اى در کتب آسمانى ما نقل شده بود، ما آن روز را روز عید قرار مى دادیم.
در روایات اسلامی می بینیم روز عید غدیر عیدالله اکبر معرفی شده است. خداوند نعمت را با امامت علی بن ابیطالب بر خلق تمام کرد و نعم المولی.
هرچند که برخی از تفاسیر شأن نزول این آیه را در روز عرفه ذکر کرده اند اما احادیث و استدلات محکمی برای نزول این آیه در روز غدیر خم در تفاسیر وجود دارد.
در تفسیر نور الثقلین به حدیثی از کتاب کافی استناد کرده است: « فی روضه الکافی خطبه لأمیر المؤمنین (علیه السلام) و هی خطبه الوسیله یقول فیها علیه السلام بعد أن ذکر النبی (صلى الله علیه و آله) و قوله حین تکلمت طائفه فقالوا: نحن موالی رسول الله (صلى الله علیه و آله) فخرج رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم) الى حجه الوداع ثم صار الى غدیر خم فأمر فأصلح له شبه المنبر ثم علاه و أخذ بعضدی حتى رأى بیاض إبطیه رافعا صوته قائل فی محفله: من کنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و کانت على ولایتی ولایه الله و على عداوتی عداوه الله و أنزل الله عز و جل فی ذلک: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» فکانت ولایتی کمال الدین و رضا الرب جل ذکره.» (۱۵)
در کتاب روضه کافی، خطبه ای از حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است به نام خطبه وسیله. آنجا می فرمایند: گروهی می گفتند ما جانشینان پیامبر هستیم. پس از اظهارات آنان، پیامبر براى آخرین بار به حج رفتند. هنگام برگشتن به محل «غدیر خم» رسیدند. سپس دستور دادند چیزى شبیه منبر براى آن حضرت ترتیب دادند. آنگاه بالاى آن قرار گرفتند و بازوى مرا گرفتند و تا حدى بلند نمودند که سفیدى زیر بغل نمایان شد. سپس با صداى بلند و رسا در آن محفل فرمودند: «هر که من مولای او هستم، پس على مولای اوست. بار خدایا دوست بدار هرکه او را دوست مى دارد و دشمن بدار هر که او را دشمن مى دارد.» پس میزان ولایت و دوستى خدا، ولایت و دوستى من مقرر گردید و معیار دشمنى خدا، دشمنى من قرار گرفت و خداوند در ارتباط با این جریان این آیه را فرستاد: «امروز دینتان را برایتان کامل نمودم و نعمتم را بر شما اتمام نمودم و پسندیدم که اسلام دین شما باشد.» پس با ولایت من دین به کمال رسید و موجب رضاى پروردگار گردید.
تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب از جلد دوم مجمع البیان صفحۀ ۱۵۹چنین نقل کرده است: إنّما نزل بعد أن نصّب النّبیّ (صلّى اللّه علیه و آله) علیّا (علیه السّلام) علما للأنام یوم غدیر خمّ عند منصرفه عن حجّه الوداع. قالا: و هی آخر فریضه أنزلها اللّه تعالى ثمّ لم ینزل بعدها فریضه.(۱۶)
پس از آنکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در حجه الوداع، علی (علیه السلام) را در روز غدیر برای همه مردم به عنوان نشانه و اصل دین نصب و معرفی نمودند؛ فرمودند: ولایت علی آخرین امر واجبی بود که خدا آن را نازل کرد، در حالی که دیگر بعد از آن واجبی نازل نمی شود.
در تفسیر احسن الحدیث ذیل این آیه، روزی که کفار ناامید شدند و روزی که دین کامل شد گفتنی ها همه گفته و دیگر نقصانی نماند. نعمت دین است به اتمام رسید و دین کامل شد و مورد رضایت خداوند قرار گرفت را همان روز غدیر دانسته است و شأن نزول آیه را در روز غدیر خم به هنگام اعلام خلافت حضرت علی (علیه السّلام) یاد کرده است.(۱۷)
آیۀ ۸۵ سورۀ مبارکۀ آل عمران
«و مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَهِ مِنَ الْخاسِرین»
در این آیه دین مورد رضایت خداوند تنها دین اسلام معرفی شده است و هر کس غیر این دین معرفی شده و تکمیل شده در روز غدیر دینی برگزیند از وی قبول نخواهد شد و از زیانکاران خواهد بود.
توجه به این موضوع که پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابتدا از اکمال دین و نعمت سخن میگوید و سپس می فرماید این دین مورد رضایت خداوند است و جز این دینی که امروز بر شما عرضه شد دین دیگری از کسی پذیرفته نمی شود و او از زیانکاران خواهد بود.
سوره مبارکه انسان در فضایل امیرالمومنین در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ هذا عَلِی، أَنْصَرُکُمْ لی وَأَحَقُّکُمْ بی وَأَقْرَبُکُمْ إِلَی وَأَعَزُّکُمْ عَلَی، وَالله عَزَّوَجَلَّ وَأَنَاعَنْهُ راضِیانِ. وَ مانَزَلَتْ آیَهُ رِضاً فی الْقُرْآنِ إِلاّ فیهِ، وَلا خاطَبَ الله الَّذینَ آمَنُوا إِلاّ بَدَأ بِهِ، وَلانَزَلَتْ آیَهُ مَدْحٍ فِی الْقُرْآنِ إِلاّ فیهِ، وَلاشَهِدَ الله بِالْجَنَّهِ فی «هَلْ أَتی عَلَی الْاِنْسانِ» إِلاّ لَهُ، وَلا أَنْزَلَها فی سِواهُ وَلامَدَحَ بِها غَیْرَهُ.
ای مردم، این علی است که از همه بیشتر مرا یار نمود، سزاوارترین و نزدیکترین و عزیزترین شما نزد من است. خداوند عزّوجلّ و من از او خشنودیم. هیچ آیه رضایتی در قرآن نیست مگر این که درباره اوست و خدا هیچگاه مومنان را خطابی نموده مگر آن که ابتدا او مخاطب بوده است و آیه ستایشی نازل نگشته مگر درباره او و خداوند در سوره «هل أتی علی الإنسان» گواهی بر بهشت رفتن نداده مگر برای او و آن را در حق غیر او نازل نکرده و به آن جز او را نستوده است.
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) در این فراز از خطبه غدیر به بهترین صورت بیان بشری حضرت امیرالمومین (علیه السّلام) را میستاید و او را شایستۀ جانشینی خود و امام امّت معرفی میفرماید.
اگر تا این فراز حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) آیه آیه قرآن را بر میشمرد تا فضایل علی را گوشزد کند. حال سوره سوره بر میشمارد. در این فراز سوره هل أتی، در فراز دیگر سورۀ عصر و در فراز دیگر سورۀ حمد .
سوره مبارکه عصر در این فراز از خطبه غدیر
«وَ فی عَلِی وَالله نَزَلَتْ سُورَهُ الْعَصْر: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ، وَالْعَصْرِ، إِنَّ الْإِنْسانَ لَفی خُسْرٍ» إِلاّ عَلیّاً الّذی آمَنَ وَ رَضِی بِالْحَقِّ وَالصَّبْرِ »
مَعاشِرَالنّاسِ، قَدِ اسْتَشْهَدْتُ الله وَبَلَّغْتُکُمْ رِسالَتی وَ ما عَلَی الرَّسُولِ إِلاَّالْبَلاغُ الْمُبینُ. مَعاشِرَالنّاسِ، «إتَّقُوالله حَقَّ تُقاتِهِ وَلاتَموتُنَّ إِلاّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ»
و سوگند به خدا که سوره والعصر درباره علی است: «به نام خداوند بخشنده مهربان. قسم به زمان که انسان در زیان است.» مگر علی که ایمان آورده و به درستی و شکیبایی آراسته است.
ای مردم، خدا را گواه گرفتم و پیام او را به شما رسانیدم. و بر فرستاده وظیفه جز بیان و ابلاغ روشن نباش. ای مردم، تقوا پیشه کنید همان گونه که شایسته است و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید.
تفسیر نورالثقلین با ذکر حدیثی ارتباط سوره والعصر را با روز غدیر خم و ولایت علی بن ابیطالب روشن می نماید:
«حدثنا محمد بن جعفر قال أبى عبد الله علیه السلام فی قوله: «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» فقال: استثنى أهل صفوته من خلقه، حیث قال: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» یقول آمنوا بولایه أمیر المؤمنین «وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ» ذریاتهم و من خلقوا بالولایه و تواصوا بها و صبروا علیها.» (۱۸)
محمد ابن جعفر می گوید حضرت امام صادق (علیه السلام) درباره این کلام خداوند متعال «مگر کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حق سفارش و به شکیبایی توصیه کرده اند.» فرمودند: خداوند برگزیدگان خود را از آفریدگانش استثنا کرد، در آنجا که فرمود: «همانا انسان در معرض زیان است، مگر آنان که ایمان آورده اند.» یعنی به ولایت امیرمؤمنان (علیه السلام) ایمان آورده اند. «و سفارش به حق کرده اند.» آیندگان و فرزندان خود و کسانی را که بر جا گذاشتند سفارش به ولایت کردند. «و سفارش به صبر کرده اند.» یعنی دیگران را به ولایت وصیت کردند و آنان را به ولایت و شکیبایی در راه آن سفارش کردند.
سوره مبارکه حمد در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، أَنَا صِراطُ الله الْمُسْتَقیمُ الَّذی أَمَرَکُمْ بِاتِّباعِهِ ثُمَّ عَلِی مِنْ بَعْدی. ثُمَّ وُلْدی مِنْ صُلْبِهِ أَئِمَّهُ (الْهُدی) یَهْدونَ إِلَی الْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلونَ ثُمَّ قَرَأَ: «بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحیمِ الْحَمْدُلِلَّهِ رَبِ الْعالَمینَ…»
ای مردم، من راه صراط مستقیم خداوند هستم که شما را به پیروی آن امر نموده و پس از من علی است و سپس فرزندانم از نسل او که امامان هدایت هستند، به حق هدایت می کنند و به یاری حق به عدالت رفتار میکنند. سپس پیامبر (صلّی الله علیه و آله) قرائت فرمود: بسم الله الرّحمن الرّحیم الحمدللّه ربّ العالمین الرّحمن الرّحیم تا آخر سوره.
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) خود تفسیر سورۀ حمد را برای مردم بازگو می کند و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) را چون خود و فرزندانش صراط مستقیم می خواند. بدین ترتیب سورۀ حمد با تفسیر پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) دربرگیرندۀ فضایل حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و اهل بیت (علیهم السّلام) می باشد و خواندن این سوره در تمام نمازها گویی یادآوری است برای مسلمین تا از راه علی (علیه السّلام) و خاندانش منحرف نشوند و در واقع همان پیام غدیر است.
آیۀ ۲۸ سورۀ مبارکۀ زخرف در این فراز از خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، الْقُرْآنُ یُعَرِّفُکُمْ أَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ بَعْدِهِ وُلْدُهُ، وَعَرَّفْتُکُمْ إِنَّهُمْ مِنِّی وَمِنْهُ، حَیْثُ یَقُولُ الله فی کِتابِهِ: « وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فی عَقِبِهِ» وَقُلْتُ: «لَنْ تَضِلُّوا ما إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما.»
ای مردم، قرآن بر شما روشن می کند که امامان پس از علی فرزندان او هستند و من به شما شناساندم که آنان از نسل من و از نسل اویند. چرا که خداوند در کتاب خود می گوید: «آن (امامت) به عنوان کلمۀ باقی در نسل او قرار داد.» و من نیز به شما گفته ام که: «مادام که به قرآن و امامان تمسک کنید، گمراه نخواهید شد.»
آیۀ ۲۸ سورۀ مبارکۀ زخرف
«وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فی عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ »
حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) قسمتی از آیه ۲۸ زخرف را به انضمام حدیث ثقلین مطرح می کنند. با مراجعه به تفاسیر همنشینی این آیه و حدیث گویای تفسیری آیه است که از راسخان علم به دست ما رسیده است.
در تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب از کتاب المناقب جلد ۴ صفحۀ ۴۶ نقل میکند:
«لابن شهر آشوب: الأعرج عن أبی هریره قال: سألت رسول اللَّه (صلّى اللَّه علیه و آله) عن قوله: وَ جَعَلَها کَلِمَهً باقِیَهً فِی عَقِبِهِ. قال: جعل الإمامه فی عقب الحسین (علیه السّلام) یخرج من صلبه تسعه من الأئمه منهم مهدیّ هذه الأمّه.» (۱۹)
حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به صراحت اعلام می دارد که جانشینانش امیرالمومنین (علیه السّلام) و اولاد ایشان (علیهم السّلام) است در فرازهای پایانی از راهنمایان امت پس از خویش سخن می گوید.
مَعاشِرَالنّاسِ، فَبایِعُوا الله وَ بایِعُونی وَبایِعُوا عَلِیّاً أَمیرَالْمُؤْمِنینَ وَ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ وَ الْأَئِمَّهَ مِنْهُمْ فِی الدُّنْیا وَالْآخِرَهِ «کَلِمَهً باقِیَهً».
ای مردم، اینک با خداوند بیعت کنید و با من پیمان بندید و با علی امیرالمؤمنین و حسن و حسین و امامان از ایشان در دنیا و آخرت به عنوان امامتی که در نسل ایشان باقی است، بیعت کنید.
پس از آن که پیامبر از مردم بیعت لسانی گرفتند دوباره آنها را به اطاعت از حضرت علی (علیه السّلام) و فرزندانش فراخواندند و آیه دهم سورۀ مبارکۀ فتح: إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلى نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفى بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً: در حقیقت، کسانى که با تو بیعت مى کنند، جز این نیست که با خدا بیعت مى کنند دست خدا بالاى دستهاى آنان است. پس هر که پیمان شکنى کند، تنها به زیان خود پیمان مى شکند و هر که بر آنچه با خدا عهد بسته وفادار بماند، به زودى خدا پاداشى بزرگ به او مىبخشد و آیه بیست و هشتم سورۀ مبارکۀ زخرف را به منظور تاکید بر بیعت مردم با حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و فرزندانش مطرح کردند.
تأکید بر فضایل بی انتهای حضرت امیرالمومنین (ع) در فرازهای پایانی خطبه غدیر
مَعاشِرَالنّاسِ، إِنَّ فَضائِلَ عَلی بْنِ أَبی طالِبٍ عِنْدَالله عَزَّوَجَلَّ وَ قَدْ أَنْزَلَها فِی الْقُرْآنِ أَکْثَرُ مِنْ أَنْ أُحْصِیَها فی مَقامٍ واحِدٍ فَمَنْ أَنْبَاَکُمْ بِها وَ عَرَفَها فَصَدِّقُوهُ.
مَعاشِرَالنّاسِ، مَنْ یُطِعِ الله وَ رَسُولَهُ وَ عَلِیّاً وَ الْأَئِمَهَ الَّذینَ ذَکرْتُهُمْ فَقَدْ فازَفَوْزاً عَظیماً.
ای مردم، فضایل علی بن ابی طالب نزد خداوند عزّوجل که در قرآن نازل فرموده است بیش از آن است که من در یک مجلس برشمارم. پس هر کس از مقامات او خبر داد و معرفت آن را داشت او را تصدیق و تأیید کنید.
ای مردم، هر کس که از خدا و رسولش و علی و امامانی که نام بردم پیروی کند، به رستگاری بزرگی دست یافته است.
در این قسمت خطبه به صراحت بیان می شود که کامیابی بزرگی که در آیۀ ۷۱ سوره مبارکه احزاب «یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظیماً» خداوند به بندگانش نوید داده است اطاعت از خدا و رسول (صلی الله علیه و آله) و حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و فرزندان ایشان است.
پیامبر خدا در فرازهای پایانی خطبه می فرمایند که مقام حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) شناخته شدنی نیست و این چند آیه ای که برایتان از قرآن در فضایل امیرالمومنین برشمردم، قطره ای بود از دریای بیکران فضایل حضرت که در قرآن آمده است. پس هر گاه فضایل علی برای شما گفته شد تصدیق نمایید.
مَعاشِرَالنَّاسِ، السّابِقُونَ إِلی مُبایَعَتِهِ وَ مُوالاتِهِ وَ التَّسْلیمِ عَلَیْهِ بِإِمْرَهِ الْمُؤْمِنینَ أُولئکَ هُمُ الْفائزُونَ فی جَنّاتِ النَّعیمِ.
ای مردم، کسانی که برای بیعت با او و قبول ولایت او و سلام کردن با لقب «امیرالمومنین» با او سبقت بگیرند، آنان رستگارانند و در باغهای نعمت خواهند بود.
در این فراز از خطبۀ غدیر حضرت رسول الله (صلی الله علیه و آله) لقب «امیرالمومنین» را که توسط جبرئیل در روز چهاردهم ذی الحجه آورده شده بود و رسول الله به اصحاب دستور دادند تا به نزد حضرت علی (علیه السّلام) روند خطاب به حضرت «السلام علیک یا امیرالمومنین» بگویند؛ فرا یاد مردم می آورد و پیامبر با اشاره به آیات ۲۰ و ۲۱ سورۀ مبارکۀ توبه «الَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَهً عِنْدَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ* یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَهٍ مِنْهُ وَ رِضْوانٍ وَ جَنَّاتٍ لَهُمْ فیها نَعیمٌ مُقیمٌ » تصریح می فرمایند بیعت کنندگان با حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) و کسانی که ایشان را به عنوان امیر و سرپرست مومنان می پذیرند از رستگاران هستند و در بهشت جاودان خواهند بود.
در نتیجه می بینیم راه الهی روشن است و حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) بارها و بارها با نزول آیاتی در فضیلت امیرالمومنین (علیه السّلام) در میان اصحاب و معاندان، جانشین خویش را معرفی کرده است اما باز هم به صورت رسمی در روز غدیر هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری جانشینی خویش و امامت امت مسلمین به دست امیرالمومنین علی بن ابیطالب (علیه السّلام) می سپارد تا صراط مستقیم برای حق باوران و حق جویان باقی بماند.
پانویسها
(۱) ر.ک. واقعه قرآنی غدیر
(۲) ر.ک. ندای آسمانی غدیر، صفحه ۷۰ – ۱۳
(۳) فرازهای خطبه غدیر در این مقاله بر اساس نسخه چاپ شده در کتاب ندای آسمانی غدیر می باشد.
(۴) البرهان فی تفسیر القرآن، جلد۲، صفحه ۳۱۶ – ۳۱۵
(۵) معانی الأخبار، صفحه ۹۵
(۶)معانى الاخبار ، صفحه ۲۲۵ – ۲۲۴
(۷)ر. ک. تفسیر نور الثقلین، جلد ۴ ، صفحه ۳۷۹
(۸)مجمع البیان، جلد ۲، صفحه ۲۰۸- احقاق الحق، جلد ۳، صفحه ۱۹۷ تا ۱۹۹- غایه المرام، فصل دوّم، باب ۷۵ و۷۶ ، صفحه ۳۷۴ به نقل از تفسیر اثنا عشری، جلد ۳، صفحه ۱۱۰
(۹)تفسیر اثنا عشری، جلد۳، صفحه ۱۱۰
(۱۰)البرهان فی تفسیر القرآن، جلد۴، صفحه ۷۱۷
(۱۱)البرهان فی تفسیر القرآن، جلد۴، صفحه ۷۱۷
(۱۲)تفسیر فرات الکوفی، صفحه ۳۷۲ – تفسیر فرات الکوفی، صفحه ۳۶۶ – با اندکی تغییر: مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، جلد۳، صفحه ۲۷۳
(۱۳) الکافی، جلد۱، صفحه ۲۱۳
(۱۴)جلوه ای از امامت ، صفحه ۶۲
(۱۵)تفسیر نور الثقلین، جلد۱، صفحه ۵۸۸
(۱۶)تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد ۴، صفحه ۳۲
(۱۷) تفسیر احسن الحدیث، جلد۳، صفحه ۱۹
(۱۸)تفسیر نور الثقلین، جلد۵، صفحه ۶۶۷
(۱۹)تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، جلد۱۲، صفحه ۴۹
مآخذ
– قرآن کریم
– البرهان فى تفسیر القرآن، بحرانى سید هاشم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق.
– تفسیر اثنا عشرى، حسین بن احمد حسینى شاه عبدالعظیمى، تهران، میقات، ۱۳۶۳ ش.
– تفسیر احسن الحدیث، قرشى سید على اکبر، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۷۷ش.
– تفسیر فرات الکوفى، ابوالقاسم فرات بن ابراهیم فرات کوفى، تحقیق محمد کاظم محمودى، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، ۱۴۱۰ ق.
– تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، قمى مشهدى محمد بن محمدرضا ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، تهران، ۱۳۶۸ ش.
– تفسیر نورالثقلین، عروسى حویزى عبد على بن جمعه، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ ق.
– جلوه ای از امامت، کریمی محمدرضا، دلیل ما، قم، ۱۳۸۴ ش.
– الکافی، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینى، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- معانی الأخبار، محمد بن على ابن بابویه، محقق و مصحح غفارى، على اکبر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: قم۱۴۰۳ ق.
– مناقب آل أبی طالب(علیهم السلام)، محمد بن على ابن شهر آشوب مازندرانى، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
– ندای آسمانی غدیر، محمدباقر انصاری، تک، تهران، ۱۳۸۳ش.
– واقعۀ قرآنی غدیر، محمدباقر انصاری، دلیل ما، قم، ۱۳۸۹ش.
imamhussain.org
صفحه اصلی » گروه » اهل بیت (ع)
این نوشتار درصدد تبیین فضایل حضرت امیرالمومنین (علیه السّلام) در آیات قرآن است که رسول الله (صلی الله علیه و آله) در روز عید غدیر خم در خطبۀ غدیر برای مردم خواندند و به تفسیر آن پرداختند. آیات موجود در خطبۀ غدیر محورهای مختلفی دارد که پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) مجموعۀ این […]
ارسال توسط : الفانی کمیجانی
ثبت دیدگاه